Oostblokken in Nederland

Op virtuele roadtrip met de mannen van Perestrojkast

Naar het buitenland op vakantie gaan is al ruim een jaar niet mogelijk. Mijn reizen naar Litouwen, Moldavië, Oekraïne, Transnistrië en Macedonië gingen niet door. Goed voor mijn ecologische voetafdruk, dat zeker. Een beetje uit nood geboren ben ik op Oostblog gaan schrijven over brutalistische architectuur in Nederland. In het Oostblok kwam ik regelmatig gebouwen, wijken, buurten, relicten, monumenten tegen die me aan Nederland deden denken, en andersom. Plattenbau, brutalistische architectuur, structuralisme, functionalisme, art d’eco: zo gescheiden bleken oost en west toch niet te zijn. Ook in Nederland is het prima Oostblokken.

Geert Jan Hahn en Floris Akkerman kwamen met het idee om een BNR Perestrojkast te wijden aan een tour door Nederland, waarbij je je soms vrij eenvoudig en soms met enig inlevingsvermogen kunt wanen in Centraal- en Oost-Europa, de Kaukasus of Centraal-Azië, kort gezegd: het Oostblok.

Deze kaart toont de resultaten van ons online veldwerk. We hebben ook locaties toegevoegd die ons zijn getipt door de luisteraars en volgers van Perestrojkast. Als je nog aanvullingen hebt, laat het weten door een bericht te plaatsen onderaan deze pagina, of ga naar contact. Dit is pas het begin!

Klik in de balk boven de kaart op het pijltje (links) voor een overzicht van de gebouwen en objecten en de route. Klik op het vierkant rechts om de kaart in een volledig venster te openen.

De kaart en dit artikel zijn ingedeeld in een aantal categorieën. Klik op je favoriete categorie:

1 Brutalistische en socialistische architectuur
2 Kosmonauten en ufo’s
3 Oostblok in Nederland
4 Koude Oorlog

Brutalistische en stalinistische architectuur

Van de landen die in de invloedssfeer van de Sovjet-Unie lagen, werd verwacht dat men ook in de architectuur aansloot bij wat de Sovjets bedachten. Iedere leider had zijn eigen stijl. Stalin zijn typische dictatorstijl van suikertaart-classicisme, met veel Romeinsige zuilen en tierelantijnen. Dat zie je terug in de architectuur van de jaren ’30-’50 in de Sovjet-Unie en in de landen die in de invloedssfeer van de Sovjet-unie kwamen na WOII in de architectuur van de jaren ’50. Na Stalins dood werd het allemaal soberder: er moest gebouwd worden om te wonen, partijleiders in DDR en Sovjet-Unie (Chroestsjov) decreteerden dat het afgelopen moest zijn met de verspilling en de overdaad. Er moest gebouwd worden, met gebruikmaking van moderne technieken, voor de huisvesting van de Socialistische Mens. Diens huis kwam nu uit de fabriek: Plattenbau. Net als bij ons trouwens. In dezelfde periode zijn flatwijken als de Bijlmer en Overvecht uit de grond gestampt, met vaak dezelfde uitgangspunten en technieken.

Architecten in oost en west hadden wel degelijk invloed op elkaar. In oost las men al dan niet stiekem westerse architectuurbladen en er bleef ook zeker uitwisseling bestaan tussen architecten. Socialistische landen in Afrika en Azië werden door hun socialistische broeders op weg geholpen met brutalistisch beton, Joegoslavië hielp andere niet-gebonden staten. Brutalisme werd de bouwstijl van de landen die zich net hadden bevrijd van hun kolonisator.

Ook in Nederland hebben we een paar prachtige klassieke voorbeelden van brutalistische architectuur.

Het stadhuis van Terneuzen

Het stadhuis Terneuzen is een van de meest brutalistische gebouwen die Nederland rijk is. Je zou dit eerder verwachten in een oude Sovjetrepubliek, in Macedonië of in Roemenië. Van de zijkant doet het Roemeens aan, met de betonnen prefab-ornamenten. Architect is Bakema, bouwjaar 1972.

Aula TU Delft

De Aula van de Technische Universiteit van Delft is wat mij betreft het meest brutalistische gebouw van Nederland. Het is typisch zo’n gebouw waarvoor ik, stond het in het Oostblok, gerust een halve dag zou omreizen om het te zien. Het entreegebouw van de Aula lijkt van voren op een nogal plompe pad. En profil lijkt het op een ondrijfbare ark, een duwbak die louter is gemaakt om water te verplaatsen. De Aula doet denken aan het Auditorium van Tbilisi en aan het sportcentrum van Vilnius.

Kruytgebouw, Uithof Utrecht

Als student sociale geografie had ik de meeste colleges in Trans 2, het eerste zieke gebouw van Nederland. De eerste gebouwen die op de Uithof werden gebouwd, waren van het brutalistisch-modernistische soort. Het Kruytgebouw (Trans 1) doet me denken aan het telecomgebouw in Chisinau in Moldavië en de wc-brilflats in Wroclaw, Polen.   

Provinciehuis Brabant

Het Provinciehuis in Den Bosch met zijn maffe luifel en dakopbouw doet me denken aan het MoldTelecomgebouw en het ministerie van Landbouw op de hoofdas van Chisinau, Moldavië: modern, sculpturaal, expressionistisch, monumentaal en dat alles in beton.

Wibautstraat, Amsterdam

Ik ken geen stukje Nederland waar je je meer waant op een socialistische promenadeallee dan op de Wibautstraat. Hier zou een 1 meiviering met vlaggen, vaandels en ander vertoon niet misstaan. Aan het begin ervan zie je vijftiger jaren wederopbouwarchitectuur die door zijn massieve gesloten karakter haast stalinistisch aandoet. De sculpturen van Hildo Krop bij de ingang van het Premselahuis doen socialistisch realistisch aan. 

Het Cygnus Gymnasium (voorheen LTS Patrimonium) is op een indrukwekkende manier geïnspireerd op Le Corbusier. Ook hier weer veel kunst, met mozaïeken en sculpturen die wij (of ik) toch vooral als socialistisch zullen zien. Maar nee, in de wederopbouwtijd ging een kleine percentage van de bouwkosten naar kunstenaars om de gebouwen te verfraaien.

Ook de Leeuwenburg (HvA), nabij station Amstel, had zo in Ljubljana, Belgrado of Albanië kunnen staan. Alleen stond het dan waarschijnlijk leeg en weg te rotten.   

Lees het blog over de Wibautstraat.

Hoog Catharijne

Hoog Catharijne heeft voor mij een zekere nostalgische waarde. Met het hele gezin gingen we op koopzaterdag naar Utrecht en parkeerden in zo’n parkeerplaats waar je in een soort spiraal naar boven rijdt tot je elk gevoel voor richting kwijt bent. In Tbilisi zag ik een prachtige brutalistische Sovjetversie ervan. 

Hoog Catharijne was sowieso een nogal brutalistisch aandoend project. De Catharijneflat is een van de weinige relicten die in vrijwel originele staat is overgebleven: een betonnen kolos die zo in een buitenwijk van Tbilisi, Belgrado of Tsjechië had kunnen staan. De eigendomsstructuur van de flat is zo ingewikkeld dat men er niet is uitgekomen om de flat mee te nemen in de grootscheepse verbouwing van Hoog Catharijne en het Centraal Station. Wat wel is gebeurd: boven de Catharijnesingel is het Poortgebouw gebouwd, dat kleurige gebouw zonder rechte lijnen naast Tivoli. Onder architecten schijnt het Poortgebouw ‘de schaamlap’ te worden genoemd, omdat het vanuit het centrum het zicht ontneemt op de Catharijneflat. 

In het Oostblok kom je geregeld op plekken waar de tijd tot stilstand lijkt te zijn gekomen in de zeventiger jaren. Centraal station Praag is fantastisch voorbeeld van dit seventies design, met zijn plafonds, opgebouwd uit feloranje vierkante elementen met tl-lampjes erin. Het doet me denken aan het Hoog Catharijne uit zijn gloriedagen, met de fontein, de parasols, en al die felgekleurde plastic ornamenten aan het plafond. 

Brutalisme is…
Meer lezen over kenmerken, materialen en geschiedenis van het brutalisme als stroming is de architectuur?
➜ Lees meer

Kosmonauten en ufo’s

Oost en west – of eigenlijk: USSR en VS – vochten hun Koude Oorlog ook deels uit in de ruimte: wie was de eerste mens (of het eerste hondje) in de ruimte of op de maan? Wie lanceerde de eerste satelliet? Kosmonauten (Gagarin) en astronauten (Armstrong) waren echte helden. Hoe het in Amerika is weet ik niet, in de landen die in de invloedssfeer lagen van de Sovjet-Unie zijn de Gagarinstraten, -monumenten en mozaïeken niet van de lucht.

In het fotoboek CCCP (Cosmic Communist Constructions Photographed) staan verschillende van deze soms ufo-achtige gebouwen. Maar dit soort kosmische constructies hebben wij ook, zelfs in Utrecht!

CCCP Cosmic Communist Constructions Photographed
Frederic Chaubin
➜ 448 pagina’s
➜ 21 x 15 cm (hardcover)
➜ November 2017
➜ Uitgever: Taschen GmbH
➜ ISBN: 9783836565059
➜ Prijs: €15
➜ ★★★★★
Dit fotoboek kan prima dienen als eerste kennismaking met de maffe modernistische en brutalistische architectuur van de Sovjet-Unie. Chaubin neemt je na een korte inleiding mee op fotosafari. De foto’s zijn ingedeeld in de categorieën vrije tijd & cultuur, sport & jeugd, gezondheid, wetenschap en rituelen. CCCP is er in twee versies. Wil je optimaal genieten, koop dan de dure, want in deze versie zijn de prachtige foto’s te klein.

Über-UFO Evoluon

Dé UFO van Nederland is zonder twijfel het Evoluon, het oude techniekmuseum van Philips. Elke vijftig plusser is er wel eens geweest om te fröbelen met techniek. In 1989 sloot het museum de deuren omdat het al jaren verlies draaide. Nu is de vliegende schotel helaas niet meer toegankelijk voor publiek en wordt dit icoon van de wederopbouw en de internationale stijl gebruikt als congrescentrum. En inderdaad, ook een keer voor een optreden van de UFO onder de muziekacts: Kraftwerk.

De Sterrentoren van Utrecht

De Sterrentoren in Utrecht werd begin jaren zestig gebouwd om de sterren boven de Utrechtse hemel te kunnen observeren en bestuderen. Architect Wouda maakte van het Observatorium een monumentaal science-fictionachtig bouwwerk. In pak hem beet Tbilisi, Skopje of Kaunas had ik er uren of kilometers voor omgereisd om het ding te zien. Maar deze Sterrentoren staat op de Uithof. Béton brut in mijn geboorteplaats.

Naar het blog De Sterrentoren van Utrecht

De Vierpoot

De Vierpoot was de kantine van de Kromhoutkazerne en is nu het restaurant of de mensa van de campus van de University College Utrecht. Een brutalistisch monument. De toekomst van deze ‘stalinistische schransbunker’ met ruimteschip-achtige allure is echter onzeker.

Naar het blog De Vierpoot van Utrecht

De UFO op de inktpot

Het begint een beetje Utrechtpromotie te worden, maar een hele mooie UFO, waar de gemiddelde Russische Gagarin-fan heel blij van zou worden, is geparkeerd op de Inktpot, het NS-gebouw nabij het station. Voor meer kosmonauten en UFO’s, check de kaart.

Oostblok in Nederland

Oostblokse plaatsnamen in Nederland

Tijdens fietstochten vanuit het ouderlijk huis in Oosterwolde, Friesland – of beter gezegd: het toenmalige huis van mijn ouders – kwam ik langs gehuchten met de namen Petersburg en Moskou. Dit zijn niet bepaald de enige plaatsnamen die verwijzen naar – laten we het maar weer zeggen – het Oostblok. Maar waarom?

De naam Petersburg is weliswaar geïnspireerd op Petersburg, maar wel genoemd naar een andere Peter. Kroegbaas Peter of Pieter Blaauw noemde het gehucht eind achttiende eeuw naar zichzelf, aldus Plaatsengids.nl. Maar waar komt Moskou dan vandaan? Simpelweg omdat iemand die aan de andere kant van de Opsterlandse Compagnonsvaart woonde, het een mooie practical joke vond om die paar huizen dan maar Moskou te noemen.

Polen, De Krim, Siberië en de Hamer en Sikkellaan

Andere gehuchten met namen als Polen, De Krim en Siberië zijn waarschijnlijk zo genoemd omdat dit afgelegen en onherbergzame plekken waren. Net als Polen, De Krim en Siberië, zo dacht men in die tijd.

Een naam die ook zeker genoemd moet worden is de Hamer en Sikkellaan in Finsterwolde. Om een stukje Nederlands communisme mee te pakken: pak de trein naar Winschoten, huur een fiets en doe de Oldambtroute. Oldambt is het allerroodste stukje van Nederland. In de bejaardenhuizen van Beerta, Finsterwolde en Drieborg stemde tot voor kort nog een groot deel NCPN. De communisten vormen echter ook in oost-Groningen een uitstervende diersoort.

Lees meer over communistisch Groningen in mijn blog over De Graanrepubliek.

Oosterblokker (Beatlesdorp in West Friesland)

Bij het zoeken naar locaties met een Oostbloknaam stuitte ik ook op Oosterblokker, een dorp in West-Friesland met monumentale stolpboerderijen en hervormde kerken. Niet heel Oostblok dus. Maar Oosterblokker, zo’n naam  mag natuurlijk niet ontbreken op deze kaart. En als je er toch naartoe gaat tijdens het Oostblokken, bezoek dan ook het Beatles-monument ter ere van hun concert in Blokker in 1964! 

Stalinlaan wordt Vrijheidslaan

Dat de destalinisatie na de dood van Stalin al snel zijn beslag kreeg in vrijwel alle socialistische landen, weet ik. Het gigantische Stalinbeeld op de Letnaheuvel in Praag werd met explosieven opgeruimd. Hoxha hield in Albanië Stalin iets langer op zijn sokkel. Maar dat ook wij tot 1956 nog een Stalinlaan hadden in Amsterdam, dat wist ik niet. Chroestsjov was in dat jaar begonnen met zijn destalinisatie, voor Nederland was de inval van de Sovjets in Hongarije de reden om Stalinlaan te veranderen in Vrijheidslaan. 

Lees meer op Historiek.nl.

Stalin mag niet, Marx mag wel

Samen met Friedrich Engels is Marx een van de theoretische grondleggers van het socialisme en het communisme.  Het Communistisch Manifest uit 1848) en Das Kapital uit 1867. Theoretici kunnen niet verantwoordelijk worden gehouden voor de daden van de uitvoerders van hun theorieën. Daarom hebben we wel Karl Marx-straten en geen Lenin- en Stalindreven meer. 

Raketa: Sovjet-draagvleugelboot wordt woonboot

Raketa 72 is een draagvleugelboot die in 1972 in Oekraïne is gebouwd. De boot was tot 1998 in gebruik voor passagiervervoer tussen Keulen en Düsseldorf. Sinds 2016 ligt Raketa 72 in de Delftse Schie en is – met behoud van het originele interieur – omgebouwd tot woonboot.

Theresia Schouten van het Algemeen Dagblad was blij verrast toen ze de Raketa tegenkwam op Twitter – nabij haar Delft – en ging op onderzoek uit. De Raketa blijkt een soort museum te zijn voor mensen met Sovjet-nostalgia.

AD14 | augustus 2021 | Bruut beton en een futuristische James Bond-boot: Delft heeft ook Sovjetschatten

Lenin in Groningen

Al zo’n 25 jaar geleden kocht ondernemer Henk Koop – van Koop Tjuchem – een Leninbeeld dat had gestaan in Merseburg, Oost-Duitsland. Het beeld stond jaren bij Thermen Bad Nieuweschans en stond tijdelijk aan de kop van de Vaart te Assen ter promotie van de tentoonstelling de Sovjet Mythe (heb ik gezien, erg mooi met ook de beroemde Wolgaslepers van Repin).  

Nu staat het beeld op een weinig inspirerende plek aan de Industrieweg in het Groningse Zuidhoek. Als een wild beest achter een hek, zodat ontsnappen onmogelijk is. En dat is misschien maar goed ook.

Henk Sneevliet: vriend van Mao en Trotski naamgever metro

Henk Sneevliet is een van onze grootste communistische voormannen die begin vorige eeuw contacten had met groten als Trotski en Mao. Ik denk niet dat veel mensen weten wie hij was als ze in Amsterdam in- of uitstappen bij metrostation Henk Sneevliet.  

Sneevliet had een veelbewogen maar kort leven. Bij de SDAP stond hij, net als Henriette Roland Holst, bekend als orthodoxe marxist. Troelstra deed nog pogingen hem te ‘sensibiliseren’, maar hij stapte toch over naar de communisten. In zijn tijd in Indonesië kwam hij in beeld bij de Komintern, de Communistische Internationale. Hij werd naar China gestuurd en begeesterde daar Mao Zedong en hielp er bij de oprichting van de Communistische Partij. In 1927 keerde Sneevliet zich tegen Stalin en koos de kant van Trotski. Na een revolutionaire communistische episode in Catalonië tijdens de Spaanse Burgeroorlog, waar Trotski zich weer tegen Sneevliet keerde, ging hij terug naar Nederland en sloot zich tijdens WOII aan bij het verzet. Hij werd opgepakt en gefusilleerd. 

Een stukje Rusland in Nederland

Als je echt naar Rusland wilt in eigen land dan is dit een mogelijkheid: het Russenmonument of Kozakkenmonument van Bergen is een stukje Russisch grondgebied. Het monument herdenkt de Russen die vielen bij de Slag bij Bergen op 19 september 1799. De slag eindigde in een Frans-Bataafse overwinning op de Britten en Russen, met 1.785 Russische slachtoffers tot gevolg. Het gebiedje rond het monument werd in 1901 door jonkvrouw Wilhelmina Jacoba Van Reenen-Rendorp geschonken aan tsaristisch Rusland.

Begraafplaats Crooswijk: graf Konovalets, vermoord in opdracht van Stalin

Konovalets leidde een bataljon van Galicische infanteristen die in 1917 de Bolsjewistische opstand in Kiev neersloeg. Ook was hij belangrijk in de onafhankelijkheidsstrijd van Oekraïne in de jaren twintig en leidde hij het verzet tegen de Polen en Russen. Uiteindelijk werd de Konovalets gedwongen om naar zijn land te ontvluchten en kwam hij in Rotterdam terecht, waar hij in 1938 het leven liet bij een aanslag in opdracht van Stalin. Een aanslag met een hoog Kuifje-gehalte: hij kreeg tijdens een bespreking met ene Soedoplatov een doos chocolaatjes cadeau, met daarin een bom. Soedoplatov is de man – KGB-er uiteraard – die twee jaar later in Mexico Trotski met een ijshouweel vermoordde. Konovalets wordt in Oekraïne gezien als een held. Hij ligt begraven op Crooswijk. 

• Vind hier de exacte plek waar Konovalets begraven ligt.
• Meer lezen: WikiPedia over Jehven Konovalets

Genieten van communistische kunst: museumtips

Als het weer kan, dan zijn er in Nederland tal van musea waar je je kunt onderdompelen in ostalgie, socialistische kunst of de geschiedenis van Rusland of andere landen uit Centraal- en Midden-Europa. Onze tips op een rijtje:

• Kunsttuin Nederlandse Kremlin, Winkel
• DDR-museum in Monnickendam
• DDR Museum Limburg
• Luchtvaart- en Oorlogsmuseum Texel
• Ikonenmuseum Kampen
• Czaar Peterhuisje, Zaandam
• Comenius Museum, Naarden: Het Comenius Museum is gewijd aan het leven, het werk en de betekenis van de Tsjechische filosoof, theoloog en pedagoog Jan Amos Comenius (1592-1670).
• Historisch Museum Vriezenveen
• Hermitage, Amsterdam

Tsjechisch tuindorp met schoenenfabriek: Batadorp bij Best

Toen ik in 2002 Zlín in Tsjechië kwam binnenrijden, vielen me direct de afwijkende huisjes op. De socialistische hoogbouwflats – Panelki – werden hier afgewisseld met groene wijkjes vol kleine huizen die leken op schoenendozen. Wat bleek? Zlín is de geboortestad van Bata, de Tsjechische schoenenreus die een wereldwijd imperium opbouwde. De schoenendozen maakten deel uit van tuindorpen waar de werknemers van de schoenenfabrieken werkten.

Nabij Best, Brabant, kocht hij grond aan om een nieuwe fabriek uit de grond te stampen. In 1934 verrees Batadorp met dezelfde schoenendozige huisjes voor de arbeiders. De complete fabriek van Zlín werd gekopieerd en geplakt aan de rand van Best.

Na WOII en de machtsovername van de communisten in Tsjechoslowakije werden de fabrieken van Bata genationaliseerd. Bata werd Svit, Zlín werd Gottwaldov, genoemd naar de eerste communistische (stalinistische) president van Tsjechoslowakije. Na 1989 keerde Bata terug in Zlín. De her-privatisatie van zijn oude bedrijf was geen succes. In 2000 ging het failliet.    

Koude oorlog

Wandelen langs de IJssellinie

Als wapen tegen een Russische – communistische – invasie kon Nederland in de jaren vijftig niets anders bedenken dan een nieuwe waterlinie: de IJssellinie. Alsof in WOII geen vliegtuigen waren ingezet. Een gebied van Nijmegen tot Kampen zou geïnundeerd worden bij naderend gevaar, waarvoor 400.000 mensen moesten worden geëvacueerd. De linie had tot doel een invasie te vertragen, niet tegen te houden. Tot 1990 was de IJssellinie top secret. 

Lees meer over de rondwandeling IJssellinie.

Luchtwachttorens: op de uitkijk voor het Rode Gevaar

Al snel na WOII werd het Korps Luchtwachtdienst opgericht, die luchtwachttorens neerzette in heel Nederland om ons te waarschuwen voor naderend gevaar. Dat naderende gevaar bestond uit Russische vliegtuigen die letterlijk onder de radar vlogen. In de vijftiger jaren werden 276 uitkijktorens gebouwd, waarvan er nog zo’n 20 over zijn. Het merendeel van die luchtwachtposten is gebouwd in prefab schokbeton volgens het brutalistisch ogende raatbouw-systeem.

Lees meer over luchtwachttorens in Nederland.

NAVO-hoofdkwartier Cannerberg

Het NAVO-hoofdkwartier Cannerberg was tijdens de Koude Oorlog een hoofdkwartier en verbindingscentrum van de NAVO. De zwaarbeveiligde bunker met het ondergrondse hoofdkwartier was gevestigd in een voormalige mergelgroeve in de Cannerberg. 

Lees meer over de Cannerberg.

Darp: atoombommen in het bos

In ‘De wereld volgens Darp’ neemt Frank Westerman je mee in ‘de nagalm van de koude oorlog sinds de val van de Muur’, zoals de ondertitel luidt. Je kunt – als corona het toelaat – met Frank Westerman op een tweedaagse tijdreis langs stille getuigen van de Tweede Wereldoorlog én de Koude Oorlog in Drenthe. Een van de highlights is een bezoek aan het Darperbos, waar tot begin 1992 een veertigtal Amerikaanse kernwapens lagen opgeslagen.

Lees mijn blog over De wereld volgens Darp.

De Koude Oorlog in Utrecht

De provincie Utrecht heeft een prachtige website gemaakt waarop je gebouwen, objecten en verhalen vindt over Koude Oorlog in Utrecht. Op de website staat een kaart waar je lekker doorheen kan dwalen. Ik wist dat er in de Noordertunnel bij Centraal Station Utrecht een ingang was naar een atoomschuilkelder, maar dat die er ook was onder de Marnixbrug: dat wist ik niet. En daar fiets ik geregeld onderdoor.

Ga naar de website koude Oorlog in Utrecht.

Tips en aanvullingen

Als je nog aanvullingen hebt voor onze kaart, laat het weten door een bericht te plaatsen onderaan deze pagina, of ga naar contact. Dit is pas het begin!