Structuralisme is…

Wat is structuralistische architectuur?

Structuralistische architectuur is een stroming in de architectuur die ontstond in de jaren vijftig. Het is een reactie op het te rationele karakter van de functionalistische architectuur, het rationalisme. Het structuralisme is een typisch Nederlandse stroming, maar ook in Japan, Canada en de VS vind je gebouwen die onder de noemer structuralisme vallen.

Team 10 vs. CIAM

CIAM was een internationaal congres van vooraanstaande architecten, die bepalend was voor de richting van de architectuur tussen 1928 en 1959. Die richting was sterk functionalistisch. Functiescheiding was een belangrijk uitgangspunt, dat zich ten volle kon manifesteren in de functionele stad, een geplande stad, waarin wonen, werken en recreatie van elkaar waren gescheiden.

Team 10 vond dat deze doctrine leidde tot verwaarlozing van het esthetische aspect, tot een eenheidsworst van door functionaliteit ingegeven bouw waarin de mens werd vergeten. Functiescheiding stond ontmoeting in de weg. Team 10 bestond uit onder meer Aldo van Eijck, Jaap Bakema en de Britten Peter en Alison Smithson, de grondleggers van het new brutalism in Engeland, en dus ook van de brutalistische architectuur. Herman Hertzberger voegde zich ook al snel bij Team 10. Hun spreekbuis was het tijdschrift Forum, waarin de ontmoetingsarchitectuur van het structuralisme werd bepleit.

Centraal Beheergebouw | Apeldoorn | Nederland — Centraal Beheergebouw | Herman Hertzberger | Apeldoorn | Nederland

Een steuntje in de rug voor het structuralisme was de komst van het stimuleringsfonds voor Experimentele Woningbouw in 1968. De overheid wilde hiermee variatie in de woningbouw en nieuwe woonvormen stimuleren. Verschillende structuralistische woningbouwprojecten zijn hierdoor mogelijk geworden, zoals de Bolwoningen in Den Bosch en de Kasbah in Hengelo.

Het CIAM-functionalisme hield de overhand, maar het structuralisme kreeg stevig voet aan de grond in Nederland en heeft ook daarbuiten de stedenbouw beïnvloed. En nog belangrijker: dankzij Team 10 werd het brutalisme geboren.

Het structuralisme vertaalde zich naar het ontwerp van individuele gebouwen én van wijken of buurten (Pendrecht in Rotterdam en de Bijlmer in Amsterdam, met zijn honingraatstructuur). Altijd was er aandacht voor gemeenschappelijke ruimten en andere randvoorwaarden in het ontwerp om participatie en ontmoeting van bewoners en gebruikers te bevorderen.

Bolwoningen Maaspoort | Dries Kreijkamp | Den Bosch | Nederland

Kenmerken van structuralistische architectuur

Geometrische structuur en opbouw uit kleinere eenheden

Woningen of wijken hebben een geometrische structuur – bijvoorbeeld de honingraatstructuur in de Bijlmer – bestaande uit kleinere (structuur)eenheden, bijvoorbeeld blokken (hoofdkantoor Centraal Beheer te Apeldoorn van Herzberger), kubussen (Kubuswoningen te Rotterdam van Piet Blom) of bollen (Bolwoningen te Den Bosch van Dries Kreijkamp). Door die opbouw zijn ze ook schaalbaar en aanpasbaar, al naar gelang de wensen van de bewoner of gebruiker. Want die staat centraal.

Humane architectuur

De menselijke maat en individuele vrijheid van het individu zijn de norm. Zelf invulling geven aan de ruimte en bijvoorbeeld bewonersparticipatie zijn belangrijk. In het humane aspect zie je ook de relatie met het structuralisme in de sociale wetenschappen en de maakbaarheidsgedachte uit de Sovjet-Unie van de jaren twintig. De relaties tussen mensen onderling, en tussen mensen en hun omgeving, vormen een structuur met onderliggende wetmatigheden. Ofwel: ontwerp zo dat ontmoeting tussen bewoners gestimuleerd wordt.

Omdat het onmogelijk is (en altijd was) om de individuele omgeving te scheppen die iedereen past, moeten we de mogelijkheid tot persoonlijke interpretatie creëren, door de dingen zo vorm te geven dat ze inderdaad voor interpretatie vatbaar zijn.
Herman Hertzberger in Moderne architectuur, 2011

Kubuswoningen | Piet Blom | Rotterdam | Nederland

Materiaalgebruik

➜ prefab betonelementen
➜ betonsteen
➜ baksteen
➜ dakpannen
➜ dakbedekking van bitumen

Structuralistische architectuur in Nederland

In 2020 overnachtte ik in een Rotterdamse Kubuswoning van StayOkay. Tamelijk ontregelend, al die schuine muren, maar daar wen je vast aan als je er langere tijd woont. In dat jaar heb ik ook foto’s gemaakt van het Centraal Beheergebouw in Apeldoorn. Beide gebouwen staan in The Atlas of Brutalist Architecture, maar voor de kenners zijn dit geen brutalistische maar structuralistische gebouwen. Begin 2021 bezocht ik in Den Bosch de Bolwoningen en het Cementrum, ook beide voorbeelden van structuralisme.

Bij mijn online zoektocht naar voorbeelden van structuralistische architectuur stuitte ik ook op de woningen van de Zwaluw in Nieuwegein, waar een schoolvriend van me woonde. Zwaluw is een buurt met een zeshoekige structuur rond binnenhoven met woningen, opgebouwd uit rechthoekige en driehoekige elementen. Ik heb dat altijd toffe huizen gevonden, heel natuurlijk met veel baksteen, dakpannen en hout. Toch fijn dat ik 35 jaar na dato dan eindelijk weet dat dat ook echt bijzondere architectuur was. Structuralisme dus. En dat in Nieuwegein.