Brutalisme is…

Brutalisme is een stroming in de architectuur die vooral in de jaren ‘50, ‘60 en ‘70 wereldwijd veel navolging had. In brutalisme zit ‘brutal’ en ‘brut’: ruw, rauw, onbewerkt. Brutalisme werd in 1955 voor het eerst genoemd als stroming in de architectuur.

Het was een reactie op het Modernisme, dat met zijn strakke lijnen en beschaafde vormen niet monumentaal genoeg werd bevonden. Er was behoefte aan een Nieuw Monumentalisme, een van de namen waaronder het brutalisme ook bekend is.

Inspiratoren Le Corbusier en Mies

Een van de grote inspiratoren van het brutalisme is Le Corbusier, die de term ‘béton brut’ gebruikte: onbewerkt beton. De randen van de bekisting waarin het beton gegoten werd, waren nog te zien bij het door hem ontworpen flatgebouw Unité d’Habitation in Marseilles. Overigens niet vanuit esthetisch oogpunt, maar omdat het ondoenlijk was het netter of beter te doen. Het aanbrengen van patronen en texturen in of met beton werd een van de stijlkenmerken van het brutalisme.

Een andere inspirator is de gedachte van de truth of materials van Ludwig Mies van der Rohe (Duits-Amerikaanse architect): de eerlijkheid van de gebruikte materialen. Zijn bekende credo ‘less is more’ is minder van toepassing op brutalistische architectuur.

Brutalisme groeit exponentieel

Zweden, Engeland, Frankrijk (Le Corbusier was Zwitsers-Frans) en de Verenigde Staten zijn belangrijk geweest voor de ontwikkeling van wat nu tot het brutalisme gerekend wordt. Brutalistische architectuur verspreidde zich na de Tweede Wereldoorlog razendsnel over de hele wereld. Er is geen andere stroming in de architectuur geweest die zich zo snel en over zoveel continenten (alle behalve Antarctica) en landen heeft verspreid.

Bouwen aan idealen

Brutalisme was de stroming van de opkomende welvaartsstaat (Zweden en later in Engeland).

Brutalisme was de stroming van de wederopbouw van steden die ernstig waren beschadigd in WOII (Engeland, Duitsland, Japan).

Brutalisme was het symbool voor verandering en vooruitgang voor landen die net zelfstandig waren geworden (India, waar Le Corbusier de hoofdstad van Punjab ontwierp, veel noord-Afrikaanse landen en ook bijvoorbeeld Brazilië).

Over de hele wereld werden nieuwe regeringen, instituties, steden en gebouwen neergezet, die de ideeën over cultuur, politiek en onafhankelijkheid moesten weerspiegelen. Brutalisme was de stroming voor het bouwen van idealen.

Utopische architectuur

De filosofie van het brutalisme paste de socialistische landen met hun utopische ideologie als een handschoen. Het werd gezien als de manier om een eigen nationale architectonische stijl te ontwikkelen. Idealen gingen als nat cement in de mal van het brutalisme, droogden op tot beton en werden monumenten waarin mensen leefden en werkten.      

Hele wijken werden in brutalistische stijl uit de grond gestampt in het hele Oostblok en de voormalige Sovjet-Unie. Voorbeelden te over: Petržalka in Bratislava, Novi Beograd in Belgrado en Šilainiai in Kaunas. Veel publieke gebouwen werden in brutalistische stijl gebouwd. Hoe extremer hoe beter.

Brutalisme? Hoe nu verder

De club met liefhebbers dan wel fetisjisten van het brutalisme dijt uit, maar veel stijliconen van de brutalistische school zijn alweer afgebroken of in staat van verval. Een probleem is dat de gebouwen vaak schrikbarend groot zijn waardoor het een vermogen kost ze op te knappen. Hun aaibaarheidsfactor is laag, het animo gering. En zeker in het Oostblok refereren de gebouwen aan een periode die men liever vergeet.

Gelukkig komen er ook nieuwe brutalistische gebouwen bij. Het pas geopende Museum van de Tweede Wereldoorlog in Gdansk is een voorbeeld en ook het oude ING-gebouw (de schoen, het strijkijzer) bij de Zuidas (2002) mag zich verheugen in het brutalistisch zijn, aldus de net uitgegeven Atlas of Brutalist Architecture.

Kenmerken van brutalistische architectuur

➜ Eerlijkheid: ruwe onafgewerkte oppervlakken en materialen. De afdrukken van de bekisting zijn te zien in het beton. Gebruikte materialen en constructiemethoden zijn makkelijk te herkennen. Of zoals grondlegger van het brutalisme, Peter Smithson het zegt: ‘Laat het zien, die houtheid van hout en die zandheid van zand’ (Wikipedia).
➜ Groot, massief, imposant, zwaar ogende materialen.
➜ Ongebruikelijke vormen.
➜ Nadruk op textuur en patronen. Herhaling van geometrische vormen en structurerende kenmerken.
➜ Weinig decoratieve elementen.
➜ In verhouding kleine ramen.
➜ Ventilatieschachten en servicekanalen zijn zichtbaar.

Veelgebruikte materialen

➜ Beton
➜ Baksteen
➜ Glas
➜ Staal
➜ Ruwe gehouwen steen
➜ Schanskorven
Wat is een schanskorf nou weer? Dat is een korf, meestal van metaal, die met los materiaal gevuld wordt.

Geraadpleegde bronnen

➜ Atlas of brutalist architecture (2018) – Phaidon Press Unlimited
➜ Moderne architectuur – een kritische geschiedenis (1992) – K. Frampton
➜ The Brutalism Appreciation Society (Facebookgroep)
➜ Wikipedia

Blogs over brutalisme