Prefab-flats: Plattenbau, panelki en panelák

Woonflat als bouwpakket

De Sovjet-Unie en het voormalige Oostblok hadden na WOII te kampen met grote woningnood. In de grote steden van de Sovjet-Unie woonden veel mensen opeengepropt in Kommunalka’s, een soort socialistische woongroepen in onteigende woningen uit de Tsarentijd. Tot begin jaren vijftig leefde Stalin zich uit in neoklassieke prestigeprojecten als de metro van Moskou en de Zeven Zusters. De Kommunalka’s losten het woningprobleem niet op. Bouwpakket-flats – Plattenbau, panelki – moesten uitkomst bieden.

Een flat voor elk gezin

Na de dood van Stalin pakte Chroesjtsjov de handschoen van de woningnood op. Hij brak totaal met zijn voorganger en in 1955 – twee jaar na de dood van Stalin en als eerste teken van de destalinisatie – tekende hij het decreet ‘Over de eliminatie van onnodige extravaganza in de architectuur.’ Alles voor de productiviteit, weg met dat classicistische geklootviool.

Chroesjtsjov maakte eind jaren vijftig huisvesting tot topprioriteit: ‘een flat voor elk gezin’ was het credo. De nieuwe flats moesten het symbool worden van het moderne leven van de moderne socialistische mens. De flats waren uitgerust met centrale verwarming, warm en koud stromend water en gemeenschappelijke ruimtes. Verschillende blokken tezamen vormden microdistricten, met hun eigen scholen, kinderopvang en winkels. Sociaal en modern, maar met 42 m² voor vier personen waren de woningen aan de krappe kant.

Woningen van de lopende band

Ook de westerse wereld had na WOII te kampen met een schaarste aan woningen. Le Corbusier was pleitbezorger van industrialisering van de woningbouw. De tijd was er rijp voor; de techniek was er. Al voor WOII werd er geëxperimenteerd met fabrieksmatige woningbouw volgens de principes van Ford: panelen of platen – vandaar Plattenbau en panelki – rolden in de fabriek van de lopende band en werden op de bouwplaats in elkaar gezet.

Chroesjtsjov werd beïnvloed door wat hij zag op zijn buitenlandse reizen. Hij adopteerde de Internationale Stijl. Woningbouw moest functioneel zijn. Strakke vormen en moderne industriële constructietechnieken waren de norm, gebruik van kleur en ornamenten een doodzonde. Er werden licentiedeals gesloten met onder meer Frankrijk om de bouw van prefab flats in de Sovjet-Unie mogelijk te maken.

Niks uniek, huizen uit de fabriek

Ook in de late wederopbouwarchitectuur in Nederland (en Frankrijk en Duitsland) was de Internationale Stijl belangrijk. Ook hier werden complete stadswijken voor 50.000 bewoners of meer uit de grond gestampt. De Bijlmer, Kanaleneiland en Overvecht werden geboren. Eind jaren zeventig stopte deze grootschalige bouw van prefab-flats in West-Europa, in het Oostblok ging de bouw door tot diep in de jaren tachtig.

Van Chroesjtsjovka naar Brezjnevka

De in de periode Chroesjtsjov (1953-1964) gebouwde flats – Chroesjtsjovka’s – waren maximaal vijf verdiepingen hoog. Onder Brezjnev, Sovjetleider van 1964 tot 1982, gingen de flats de lucht in. Bij de Brezjnevka’s was vijf verdiepingen het minimum. De wolken mochten worden gekrabd. De eenvormigheid verminderde, er was meer ruimte voor experimenten en ook voor de bewoners.

Contextualisme deed zijn intrede: er kwam meer variatie in de bouw, doordat ook de context – cultuur en bouwtradities van een regio – werden verwerkt in de bouwwerken. Dit is vooral terug te zien in publieke gebouwen van de meer perifere Sovjetrepublieken (de ‘stans’ en de Baltische staten).

Wat hetzelfde bleef was de bouwwijze: de flat als bouwpakket. Niet alleen de panelen waren prefab, ook (onderdelen van) keukens, badkamers, liften en trappenhuizen.

Van modelstad tot socialistische sloppenwijk

De socialistische modelwijken werden niet bepaald voor de eeuwigheid gebouwd. Bij de bouw van de Plattenbauten en andere prefab-flats was kwantiteit belangrijker dan kwaliteit. De woningnood moest immers snel worden gelenigd.

Veel van de met flats volgebouwde microdistricten in Oostblok en voormalige Sovjet-Unie maken heden ten dage een treurige indruk: betonrot, leegstand, vandalisme, sociale problemen. In de Russische volksmond worden de Chroesjtsjovka’s nu Chroesjtsjoba genoemd: een samenvoeging van de naam van Chroesjtsjov en het Russische woord voor sloppenwijk.

Er is veel variatie in mate van verval, ook afhankelijk van hoe rijk een land is. In Moldavië houden de bewoners van de Chroesjtsjovka’s van Chisinau de flats zo goed als kan bij, de tuintjes eromheen worden ook keurig bijgehouden. In Berlijn, rond de Normannstraße, zijn de Platten van de Plattenbau netjes gezandstraald. In Tirana zijn veel van de socialistische flats op initiatief van oud-burgemeester Rama vrolijk beschilderd. Maar tot treurigheid stemmend verval en grijsheid heeft toch de overhand. Ach ja, rondfietsen in Bijlmer of Overvecht stemt ook niet per se vrolijk.

WBS 70/11: succesnummer in de DDR

In de DDR had je verschillende types Plattenbauten. WBS 70/11 (Wohnungsbauserie 70 met 11 verdiepingen) was het succesnummer, met in totaal 900.000 gebouwde woningen.

Steden hadden hun eigen varianten. In Dresden staan de types IW66 en IW67. In Dresden staat een kunstwerk van Matthias Lehmann (niet de voetballer!), dat ik zie als een ode aan de Plattenbau.

In zandsteen heeft Lehmann de plattegronden van de appartementen van verschillende IW 66’s uitgebeiteld, met meubels en al. Een blauwdruk en handleiding achteraf voor je bouwpakket-flat.

‘De romantiek van oude kippenhokken’

Ook Hans Dorrestijn is in staat om de schoonheid van de Plattenbau te zien. Tijdens een vogelreis rijdt hij door Sofia en doet de volgende prachtige observatie:

Toen we door Sofia reden, beviel me de aanblik van de bouwvallige Sovjetflats uitstekend. In Nederland staan van die domme nette rechthoekige dozen; in Bulgarije zien ze er veel doorleefder uit, verveloos natuurlijk en met hier en daar een hap beton eruit en met volle waslijnen en veel aangebouwde serres en schuurtjes. ‘Prachtig, het heeft de romantiek van oude kippenhokken.’

Uit: Hans Dorrestijn Dorrestein‘s vogelgids

‘Legboerderijen voor mensen’

De woonkazernes in Roemenië hebben volgens Mircea Cartarescu niet bepaald de romantiek van een kippenhok.

Hectaren met woonkazernes, allemaal met dezelfde moeder en dezelfde vader, lucifersdoosjes waarin je je kont niet kunt keren, betonnen cellen met plafonds die ieder moment naar beneden lijken te komen om je levend te verpletteren. Flats en nog meer flats, op een handbreedte van elkaar, met gecodeerde namen als de onderdelen op een elektronische plaat, flats met uitpuilende vuilstortkokers die stinken naar huishoudelijk afval, met buizen van giftig lood waarop de kranen zijn aangesloten, met radioactief lood in de alomtegenwoordige betonplaten. Legboerderijen voor mensen, grauwe vernietigingskampen waar wangen invallen en huid verwelkt.

Het onmetelijke mausoleum, Mircea Cartarescu

Prefab-flats: namen en rugnummers

Land	Naam	Beroemd type
DDR	Plattenbauten	WBS 70
Estland	Paneelmaja
Hongarije	Panelház	1-464A
Kroatië	Stambeni blok
Polen	Wielka płyta	W-70
Sovjet-Unie	Крупнопанельное домостроение (kroepnopanelnoje domostrojenieje) of kortweg: панель (panelki)	P-44, KT-16, KT-12
Tsjechië en Slowakije	Panelák	VVÚ-ETA

Wat zijn de Zeven Zusters?
De Zeven Zusters – in het Russisch bekend als Сталинские высотки, ofwel Stalins Hoogbouw – zijn zeven wolkenkrabbers in Moskou, gebouwd in de stijl van de stalinistische architectuur: neoklassiek met veel aandacht voor ornamentiek en imponerend en monumentaal door hun grootte (de Staatsuniversiteit is 240 meter hoog). Ook wel Zuckerbäckerstil genoemd: zoet als suiker, een aanval op het glazuur van verfijning en functionalisme.

Meer lezen en gebruikte bronnen

Panelki: construct your socialist prefab panel block
Zupagrafika (David Navarro & Martyna Sobecka)
➜ 44 pagina’s
➜ 164 kartonnen onderdelen om je eigen Panelki mee te bouwen
➜ 17 x 24 cm
➜ 2019
➜ Uitgever: Zupagrafika, Poznań, Polen
➜ ISBN: 9788395057458
➜ Prijs: € 22,00
➜ ★★★★
Een echt fotoboek is het niet, maar er staan toch twintig prachtige foto’s in met voorbeelden van wat er zoal aan Plattenbau, panelki of panelák is gebouwd in de voormalige Sovjet-Unie en zijn satellieten. Na een korte introductie over prefab huisvesting (systeembouw), kan je zelf aan de slag om je eigen panelki te bouwen.
Er is geen betere manier om een indruk te krijgen van hoe systeembouw werkt: het is een fabrieksmatige of in dit geval handmatige herhaling van zetten, een puzzel, een bouwpakket, maar dan in de meest letterlijke zin van het woord. De ‘panelen’ die tezamen je panelki vormen, zijn door de ontwerper minder uniform gemaakt door een airco hier, een tv-schotel daar, een scheve luxaflex zus of wat graffiti zo. Het is kwalitatief dik in orde: de paneeltjes zijn goed uit te drukken en alles past perfect. Dat is altijd dik in orde bij de publicaties van Zupagrafika. Ik had wel twee pagina’s die niet goed gedrukt waren, waardoor de monotonie ongewild doorbroken wordt. ‘Panelki’: een garantie voor een leuke avondje fordiaans systeembouwen met het hele gezin.

Eastern blocks: concrete landscapes of the former Eastern Block
Zupagrafika (David Navarro & Martyna Sobecka)
➜ 144 pagina’s
➜ Ruim 100 kleurenfoto’s
➜ 17 x 24 cm
➜ 2019
➜ Uitgever: Zupagrafika, Poznań, Polen
➜ ISBN: 9788395057434
➜ Prijs: € 19,00
➜ ★★★★
Alles wat Zupagrafika maakt is prachtig vormgegeven. Zo ook Eastern blocks: mooi gedrukt, mooi papier, mooie foto’s. Op de 144 pagina’s staan foto’s van Plattenbauten en modernistische brutalistische gebouwen in Berlijn, Moskou, Warschau, Kiev, Budapest en Sint Petersburg. Subthema is sneeuw.
Zupagrafika is een uitgever en designstudio, bestaande uit een Spaans-Pools duo dat vanuit Polen opereert. Ze maken ook fantastische boeken met bouwpakketten, zodat je je eigen Panelki kunt bouwen. Wel op schaal natuurlijk. Als je houdt van boeken over beton in een wat meer gesofisticeerde vormgeving, koop dan alles van Zupagrafika.

CCCP Cosmic Communist Constructions Photographed
Frederic Chaubin
➜ 448 pagina’s
➜ 21 x 15 cm (hardcover)
➜ November 2017
➜ Uitgever: Taschen GmbH
➜ ISBN: 9783836565059
➜ Prijs: €15
➜ ★★★★★
Dit fotoboek kan prima dienen als eerste kennismaking met de maffe modernistische en brutalistische architectuur van de Sovjet-Unie. Chaubin neemt je na een korte inleiding mee op fotosafari. De foto’s zijn ingedeeld in de categorieën vrije tijd & cultuur, sport & jeugd, gezondheid, wetenschap en rituelen. CCCP is er in twee versies. Wil je optimaal genieten, koop dan de dure, want in deze versie zijn de prachtige foto’s te klein.

Meer foto’s van Plattenbau en panelka