Expressionistische architectuur is – naast functionalisme en constructivisme – een van de hoofdstromingen in de moderne architectuur. Expressionisme ontstond begin vorige eeuw in Duitsland en Nederland als reactie op de zakelijkheid, soberheid en rechtlijnigheid van het functionalisme. Architectuur mocht weer kunst zijn. Het was tijd om te dromen, om links geïnspireerde idealen met veel vakmanschap te vertalen naar stilistische expressie en onalledaagse vormen om de zinnen te prikkelen. Zowel de Amsterdamse School als het brutalisme zijn exponenten van deze expressionistische architectuur.
Het expressionisme was het sterkst vertegenwoordigd in Duitsland, Nederland, Oostenrijk, Denemarken en Tsjechoslowakije. De architectuur van het expressionisme was innovatief. Nieuwe technieken en nieuwe materialen werden gebruikt om vorm te geven aan de nieuwe expressieve vormtaal. Baksteen, beton en staal vormden het basismateriaal, de toepassing van glas was belangrijk.
Het expressionisme was utopisch, socialistisch en ook romantisch. Veel expressionistische architecten hadden warme banden met collega’s in de Sovjet Unie. Belangrijke denkers die vorm gaven aan het expressionistische gedachtegoed waren dichter Paul Scheerbart en architect en kunstenaar Bruno Taut. Door de economische malaise in de jaren na de Eerste Wereldoorlog kwamen veel plannen van expressionistische goeroes als Taut en Finsterlin niet verder dan de tekentafel.
Het Bauhaus van Gropius en anderen was in de eerste jaren van zijn bestaan (1919 tot 1923) een expressionistische stroming. Halverwege de twintiger jaren bekeerden de meeste expressionistische architecten zich tot de nieuwe zakelijkheid. Toen de nazi’s in 1933 het expressionisme betitelden als entartete Kunst, was het snel afgelopen met het expressionisme. Pas na 1950 kwam er dankzij Le Corbusier een opleving van de expressionistische architectuur.
Belangrijke gebeurtenissen
➜ Tentoonstelling van de Werkbund (1914) in Keulen, waar Tauts iconische Glashaus-Pavillon werd gepresenteerd.
➜ Voltooiing van het Großes Schauspielhaus van Hans Poelzig, Berlijn 1919 (afgebroken in 1988).
➜ Die Gläserne Kette, een soort utopische kettingbrief waarin onder meer Taut, Finsterlin, Gropius en Scharoun de beginselen van de expressionistische architectuur neerzetten.
➜ De sociale woningbouwprojecten van de Amsterdamse School vanaf 1917.
➜ De bouw van de Einsteintoren van Erich Mendelsohn (1922) in Potsdam.
Bekende namen van de vroege expressionistische architectuur (1905-1938)
- Antoni Gaudi (voorloper)
- Walter Gropius (tot 1923)
- Ludwig Mies van der Rohe (tot 1923)
- Michel de Klerk (Amsterdamse School)
- Piet Kramer (Amsterdamse School)
- Erich Mendelsohn
- Bruno Taut
- Rudolf Steiner (organisch expressionisme)
- Willem Dudok (zakelijk expressionisme)
Stijliconen van de expressionistische architectuur
- Casa Milà | Antoni Gaudi 1905–12 | Barcelona | Spanje
- Jahrhunderthalle | Max Berg | 1911–1913 | Wroclaw | Polen
- Scheepvaarthuis | Jo van der Mey, Michel de Klerk en Piet Kramer | 1913 – 1916 en 1926 -1928 | Amsterdam | Nederland
- Glaspaviljoen | Bruno Taut | 1914 | Keulen | Duitsland
- Het Schip | Michel de Klerk | 1917–20 | Amsterdam | Nederland
- Einsteintoren | Erich Mendelsohn | 1919–1922 | Potsdam | Duitsland
- Bijenkorf | Piet Kramer | 1926 | Den Haag | Nederland
- Goetheanum | Rudolf Steiner | 1924–28 | Dornach | Zwitserland
Kenmerken van de expressionistische architectuur
➜ Nieuw, origineel, visionair.Architectuur wordt gezien als kunst, een gebouw als Gesamtkunstwerk.
➜ Excellente vaklui en ambachtslieden zijn essentieel om de ideeën om te zetten in architectuur.
➜ Er worden onbekende nieuwe vormen gebruikt om een emotioneel effect te bewerkstelligen.
➜ Symboliek en stilistische expressie van de innerlijke ervaring, van de de droom, zijn belangrijker dan realisme of zelfs de realiseerbaarheid van een idee. Veel ideeën blijven hangen in de ontwerpfase of zijn slechts gerealiseerd als maquette. Veel ideeën blijven blijven ideeën, maar wel ideeën die invloed hebben op de richting die het expressionisme opgaat.
➜ De vormentaal is gebaseerd op de natuur: kristalformaties, rotsformaties, grotten, natuurverschijnselen. Hierin lijkt het expressionisme op art nouveau, waar planten en organismen als inspiratie dienden voor de gebruikte vormen. Art nouveau, jugendstil en expressionisme lopen in tijd en vorm soepel in elkaar over.
➜ Expressionistische architectuur sluit meer aan bij gotiek, rococo en Romaanse architectuur dan bij de klassieke architectuur.
➜ Inspiratie wordt gevonden in de hele wereld, van oost tot west, van noord tot zuid. Invloed komt bijvoorbeeld uit Japan, het Ottomaanse Rijk, Noord-Afrika, India en Indonesië.
Expressionistische architectuur na 1950
Na 1950 is er een tweede expressionistische golf. Le Corbusier leeft zich uit in organisch expressief gebruik van beton in bijvoorbeeld De Notre-Dame du Haut in Ronchamp, Frankrijk. In de brutalistische architectuur vertalen de utopische gedachten zich naar zeer expressief gebruik van béton brut.
Pas in de jaren zeventig wordt expressionisme weer salonfähig, maar dan vaak onder de noemer fantastic architecture of deconstructivistische architectuur. De techniek is in deze periode geen belemmerende factor meer, the sky is the limit. Dat levert vaak zeer excentrieke en expressieve gebouwen op.
Bekende namen expressionistische architectuur na 1950
- Eero Saarinen
- Le Corbusier
- Daniel Libeskind (Joods Historisch Museum Berlijn)
- Kenzo Tange
- Frank Gehry (Dancing building Praag,
- Jörn Utzon (Sydney Opera House)
Meer lezen
Ecologieën – een album der natuur
Atte Jongstra
➜ 286 pagina’s
➜ 2020
➜ Uitgever: AFdH Uitgevers, Enschede/Doetinchem
➜ ISBN: 9789493183001
➜ ★★★★
Bruno Taut – de fantasie voorbij
Museum Het Schip
➜ 157 pagina’s
➜ Maart 2020
➜ Uitgever: Museum Het Schip, Amsterdam
➜ ISBN: 9789082921120
➜ ★★★★
Gaudi en de Amsterdamse School
Museum Het Schip
➜ 157 pagina’s
➜ 2018
➜ Uitgever: Museum Het Schip, Amsterdam
➜ ISBN: 9789082921113
➜ ★★★★
The Amsterdam School
Walter Herfst (foto’s), Ricky Rijkenberg (graphics)
➜ 176 pagina’s
➜ 2017
➜ Uitgever: Architectura & Natura, Amsterdam
➜ ISBN: 9789461400567
➜ ★★★★★
Moderne architectuur: een kritische geschiedenis
Kenneth Frampton
➜ 477 pagina’s
➜ 2011
➜ Uitgever: SUN
➜ ISBN: 9789058750402
➜ ★★★
Brutalisme is…
Meer lezen over kenmerken, materialen en geschiedenis van het brutalisme als stroming is de architectuur?
➜ Lees meer
Oostblog 