Ook Nederland heeft een traditie van architecten die geïnspireerd zijn door het brutalisme of van wie de werken nu tot de brutalistische architectuur worden gerekend. In de standaardwerken ‘The Atlas of Brutalism’ en ‘SOS Brutalism’ en natuurlijk Wikipedia staan voorbeelden te over. De Perestrojkast waar ik aan meedeed, met als thema Oostblokken in Nederland, heeft ook veel online reuring gegenereerd. Op Twitter wordt druk getweet over brutalistische gebouwen. Nu reizen naar het Oostblok door corona onmogelijk is, is dit het uitgelezen moment om dieper in de Nederlands brutalistische architectuur te duiken.
Op basis van die twee vuistdikke publicaties – met elk maar een beperkt aantal pagina’s over Nederland – heb ik zelf een lijst opgesteld. Sommige gebouwen uit die lijst zijn klassiek brutalistisch, zoals het Auditorium in Delft en het Stadhuis van Terneuzen. Van andere verbaast het me dat ze zijn opgenomen in SOS Brutalism en The Atlas of Brutalism, zoals De Rotterdam, de door Rem Koolhaas ontworpen wolkenkrabber op de Wilhelminapier, nabij de Erasmusbrug. Ook het goede oude Vredenburg, dat is opgegaan in Tivoli-Vredenburg, staat op de lijst.
Discussie genoeg over wat brutalistisch is en wat niet. Toen ik een foto van Infinity – het voormalige ING-gebouw nabij WTC – plaatste op Facebook in de groep The brutalism appreciation society, kreeg ik de wind van voren van de preciezen onder de brutalisten.
De Kubuswoningen en het Hoofdkantoor van Centraal Beheer staan ook in ‘The Atlas of Brutalism’, maar moeten worden gerekend tot het structuralisme. Dat geldt ook voor het minder bekende Cementrum, het betonnen visitekaartje van de cementindustrie in Nederland, dat echter zoveel kenmerken van het brutalisme heeft (béton brut, diep liggende ramen, hoe de constructie werkt laat weinig aan de verbeelding over) dat ik het aan mijn lijst toevoeg.
Op mijn lijst staan bekende en minder bekende gebouwen, sommige zijn stijliconen van de Nederlandse brutalistische architectuur, andere zijn bekende gebouwen waarvan je niet wist dat ze iets met brutalisme te maken hadden. Zo krijg je een aardig beeld van brutalistisch Nederland, en wat de kenners eronder verstaan.
Alle blogs over brutalisme in Nederland
Brutalistische architectuur in Nederland
➜ De Euromast, Rotterdam | 1955-1961 | Huig Maaskant
➜ De Pier van Scheveningen | 1955-1961 | Huig Maaskant, Dick Apon en Dirk Jan Dijk
➜ Observatorium (Sterrentoren), de Uithof, Utrecht | 1964 | Sjoerd Wouda
➜ Kantoor S.C. Johnson | Mijdrecht | 1966 | Huig Maaskant
➜ Aula | Technische Universiteit Delft | 1958-1966 |Jakob Bakema
➜ De Bunker, studentencentrum TU Eindhoven | 1969 | Huig Maaskant
➜ Hoofdkantoor Centraal Beheer | Apeldoorn | 1967-1972 | Herman Hertzberger
➜ Stadhuis | Terneuzen | 1969-1972 | Van den Broek en Jakob Bakema
➜ Leeuwenburg (HvA) | Amsterdam | Nederland | 1973-1977 | Piet Zanstra, Ab Gmelig Meyling en Peter de Clercq Zubli
➜ Muziekcentrum Vredenburg, Utrecht | 1973-1979| Aldo van Eyck
➜ Cementrum | Den Bosch | 1979 | David Zuiderhoek
➜ Kubuswoningen | Rotterdam | 1984 | Piet Blom
➜ De Vierpoot | University College, voorheen Kromhoutkazerne | Utrecht | 1985 | J.C. van den Hoeven, J. Houtekamer
➜ Skydome | KNSM-eiland, Amsterdam | 1994-1996 | Wiel Arets
➜ Infinity (voormalig ING-gebouw, ook bekend als strijkijzer, schoen, klapschaats) | Amsterdam | 1999-2002 | Roberto Meyer en Jeroen van Schooten
➜ Warmte Kracht Koppeling centrale (WKK) | 2004-2005 | Liesbeth van der Pol, DOK Architecten
➜ Kraanspoor | 2007 (originele Kraanspoor 1952) | OTH Architecten
➜ De Rotterdam | 2013 | Rem Koolhaas
➜ De ingang van Centraal Station Rotterdam | 2007-2014 | Benthem Crouwel Architecten
Onze brutalistische architecten
➜ Jakob Bakema
➜ Johannes van den Broek
➜ Aldo van Eyck
➜ Herman Hertzberger
➜ Huig Maaskant
Kaart met de brutalistische architectuur van Nederland
In Nederland zijn in de periode tussen 1950 en 1980 veel gebouwen neergezet die het stempel brutalisme kunnen dragen. Deze kaart geeft een uitgebreid overzicht van brutalistische gebouwen in Nederland. Per gebouw wordt de mate van ‘brutality’ gegeven: 100% brutalistisch is vijf sterren, met wat brutalistische kenmerken is de score een of twee. Ook als een gebouw is gerenoveerd of op de nominatie staat om te worden ‘gedebrutaliseerd’, gaat dat ten koste van de score. In die score is ook meegenomen wat de experts zeggen: The Atlas of Brutalist Architecture, SOS Brutalism, Dienst Erfgoed, de volgers van The Brutalist Appreciation Society en Wikipedia en de rest van het wereldwijde web.
Klik in de balk boven de kaart op het pijltje (links) voor een overzicht van de gebouwen en objecten en de route. Klik op het vierkant rechts om de kaart in een volledig venster te openen.
Lijst met brutalistische gebouwen in Nederland
De lijst bij de kaart (work in progress).
| naam | Brutality | Architect | Jaar |
| Stadhuis Terneuzen | ★★★★★ | Van den Broek en Jakob Bakema | 1969-1972 |
| Aula TU Delft | ★★★★★ | Johannes van den Broek en Jaap Bakema | 1960-1966 |
| S.C. Johnson Europlant | ★★★★★ | Huig Maaskant | 1964 |
| Sterrentoren Leuvenlaan | ★★★★ | Lucas & Niemeijer | 1967-1969 |
| Provinciehuis Noord-Brabant | ★★★★ | Huig Maaskant | 1971 |
| Cementrum | ★★★★ | David Zuiderhoek | 1979 |
| Warmtekrachtcentrale Universiteit Utrecht | ★★★★ | Liesbeth van der Pol, DOK Architecten | 2004-2005 |
| Hugo R. Kruytgebouw (voorheen Trans 3) | ★★★★ | H.L.M. Frantzen en T.A. Brouwer | 1969-1972 |
| Hoofdgebouw Vrije Universiteit | ★★★★ | Architectengroep 69 (Christiaan Nielsen, Rob Poel en Peter Snel) | 1966-1974 |
| Windscherm Calandkanaal | ★★★★ | Maarten Struijs (architect), Frans de Wit (design engineer) en Jopp Schilperoord (kunstenaar) | 1983-1985 |
| Leeuwenburg (HvA) | ★★★★ | Piet Zanstra, Ab Gmelig Meyling en Peter de Clercq Zubli | 1973-1977 |
| Centrale bibliotheek Radbouduniversiteit, Nijmegen | ★★★ | Kleine ramen, veel beton | Architectenbureau Kraaijvanger, Van Putten, Kuit, Knol & Maas | 1967 |
| Macandra (verpleegstersflat) | ★★★ | bedreigd | Onbekend | 1971 |
| Tekenacademie, nu Maaskantgebouw Universiteit Tilburg | ★★★ | Afhankelijk van hoe de renovatie is uitgepakt | Huig Maaskant | 1972 |
| Stadsschouwburg Nijmegen | ★★★ | Bernhard Bijvoet en Gerard Holt | 1955-1961 |
| Topshuis | ★★★ | Wim Quist | 1976 – 1987 |
| Amsterdam UMC – Locatie VUmc | ★★★ | ? | Bouw 1956-1964, officiële opening 1966 |
| Cygnus Gymnasium | ★★★ | J.B. Ingwersen, C. de Geus en C. v.d. Bom | 1952–1956 |
| Vierpoot Kromhoutkazerne | ★★★ | J.C. van den Hoeven, J. Houtekamer | 1985 |
| Centraal Beheer | ★★★ | Herman Hertzbeger | 1967-1972 |
| Raadhuis Ede | ★★★ | Van den Broek en Bakema | 1974-1977 |
| Hoofdkantoor GAZO Zwolle (nu districtskantoor Koninklijke Marechaussee) | ★★★ | Van Ardenne en Ingenieursbureau A. van der Werf | 1973 -1974 |
| Autopon, Amsterdam | ★★★ | Commer de Geus en Ben Ingwersen | 1961 |
| Kraanspoor Regus, Amsterdam | ★★★ | OTH Architecten | 2007 (originele Kraanspoor 1952) |
| Radboudveste, Utrecht | ★★★ | Bart van Kasteel | 1976 |
| Pastoor van Arskerk | ★★★ | Aldo van Eyck | 1968-1969 |
| Waterzuiveringsinstallatie Beerenplaat | ★★★ | Wim Quist | 1959-1965 |
| Cubicus, Enschede | ★★★ | Environmental Design BV | 1973 |
| Protestantse Kerk De Ruimte Nagele | ★★★ | Van den Broek en Bakema | 1958-1960 |
| Burgerweeshuis | ★★★ | Aldo van Eyck | 1955-1960 |
| De Bunker | ★★ | renovatie gestart | Huig Maaskant | 1969 |
| Woongebouw Schubert | ★★ | ? | 1977 |
| Voormalig Ministerie van Financiën | ★★ | Mart Bolten, Jo Vegter | 1965 – 1975 |
| Kubuswoningen | ★★ | Piet Blom | 1984 |
| Radio Kootwijk | ★★ | Julius Luthmann | 1920-1922 |
| Infinity (voormalig hoofdkantoor ING) | ★★ | Roberto Meyer en Jeroen van Schooten | 1999-2002 |
| Skydome | ★★ | Wiel Arets | 1990 – 1995 |
| De Rotterdam | ★★ | OMA | 1997-2013 |
| Scheepvaart en Transport College | ★★ | Neutelings Riedijk Architecten bv | 2005 |
| Villa Kogelhof | ★★ | Paul de Ruiter | 2013 |
| Protestantse Kerk De Ark | ★★ | Pete Sigmond | 1967 |
| Weesperflat | ★★ | Herman Hertzberger | 1966 |
| Euromast | ★★ | Huig Maaskant | 1958-1960 |
| Rivierstaete Amsterdam-Zuid | ★★ | Huig Maaskant | 1967-1973 |
| Pier Scheveningen | ★★ | Huig Maaskant, Dick Apon, Dirk Jan Dijk | 1959-1961 |
| Entree Centraal Station Rotterdam | ★★ | Benthem Crouwel Architekten, Meyer en Van Schooten, en West 8 | 2009 |
| Bolwoningen | ★★ | Dries Kreijkamp | 1984 |
| Tandheelkunde | ★ | Te weinig info en foto’s en niet bezocht, maar wel getipt op dit gebouw, dus: moet ik heen! | ? | ? |
| Silodam | ★ | MVRDV | 1998-2002 |
| Flat Silverline | ★ | Felix Claus, Kees Kaan | 2001 |
| FiftyTwoDegrees Philips Innovatiecentrum | ★ | Francine Houben en Francesco Veenstra, Mecanoo Architecten | 2007 |
| Vredenburg | ★ | Herman Hertzberger | 1979 |
| Chr. M.t.s. Patrimonium | ? | B.J. Ingwersen | 1973 |
Brutalisme is…
Meer lezen over kenmerken, materialen en geschiedenis van het brutalisme als stroming is de architectuur?
➜ Lees meer
Atlas of Brutalist Architecture – Phaidon
➜ 560 pagina’s
➜ 1000 zwartwitfoto’s
➜ 34 x 24 cm
➜ Januari 2018
➜ Uitgever: Phaidon Press Ltd, New York
➜ ISBN: 9780714875668
➜ Prijs: €125
➜ ★★★★★
🔗Lees mijn blog
SOS Brutalism: a global survey
Oliver Elser, Philipp Kurz, Peter Cachola Schmal
➜ 535 pagina’s
➜ 31 x 24 cm
➜ november 2017
➜ Uitgever: Park Books
➜ ISBN: 9783038600756
➜ Prijs: €59
➜ ★★★★
Vuistdik brutalistisch vormgegeven boek, dat onderdeel was van een tentoonstelling in het Deutsches Architekturmuseum in Frankfur am Main (2017). Het SOS in de titel staat er niet voor niets: veel brutalistische gebouwen worden met de dood bedreigd. Het is geen fotoboek, veeleer een doorwrocht architectuurboek met essays en casestudies over verschillende essentiële bouwwerken van over de hele wereld. Wat betekent dat er ook heel veel brutalistische usual suspects niet instaan. Als je op zoek bent naar een overzicht dan is The atlas of brutalist architecture de keuze.
In tegenstelling tot de meeste fotoboeken over brutalistische architectuur staan in SOS Brutalism veel historische foto’s, ook van het interieur, met uitgebreide beschrijvingen. Dat maakt het tot een mooie toevoeging aan mijn Oostblog Bieb, en ik citeer er graag uit in mijn blogs.
Oostblog 