Koen van der Gaast (1923-1993) is dé stationsarchitect van Nederland. Hij ontwierp ruim 25 stations en was bovendien verantwoordelijke voor de nog steeds gebruikte geel-blauwe NS-huisstijl. In de vijftiger jaren ontwierp Van der Gaast stations in typische wederopbouwstijl, ter vervanging van de stations die tijdens de oorlog beschadigd waren geraakt. Station Eindhoven – een rijksmonument – is daarvan een mooi voorbeeld. In de zestiger jaren had hij zijn meest funky periode, met Tilburg – ook een rijksmonument – met zijn ‘kroepoekdak’ als hoogtepunt. In de jaren zeventig werden zijn ontwerpen – geheel in de geest van de tijd – bruter, rechthoekiger en betonniger. Stations werden onderdeel van grootschalige projectontwikkeling die zelden iets moois opleverde. Het oude Utrecht Centraal met Hoog Catharijne en Den Haag Centraal met Nieuw Babylon zijn daarvan de voorbeelden. We nemen een kijkje wat hiervan rond Den Haag centraal nog te zien is.
Vlak voordat je met de trein onder het OV-platform verdwijnt, zie je een aantal stoere trappen die vanaf het Prins Bernhardviaduct naar de perrons leiden. Van dichtbij zie je hier en daar de roestende bewapening door het beton heen piepen.
Van der Gaast maakte het ontwerp voor de herontwikkeling van het stationsgebied samen met Hans Bak. Het ontwerp bestaat uit een stationsgebouw met kantoortorens – als een betonnen muur, ruim 100 meter breed en 60 meter hoog. De huidige naam is Stichthage. Ook is er een verhoogd platform voor het openbaar vervoer, waar die betonnen trappen op uitkomen.
Als basismateriaal gebruikten Van der Gaast en Bak geprefabriceerde ruw afgewerkte betonelementen. Voor en achterzijde zijn geheel bekleed met platen grindbeton, afgewisseld met rijen smalle ramen, waardoor het gebouw een horizontale geleding krijgt. Een enorme stationsklok prijkt midbovenin.
In het boek Koen van der Gaast van NAI staat over dit station: “Deze laatmodernistisch of brutalistisch genoemde stijl wordt gekenmerkt door een forse maatvoering, een zekere grofheid van het gebruikte materiaal, sculpturale vormen met veelal afgeronde hoeken en zichtbare constructies.” In die omschrijving valt waar het Den Haag Centraal betreft inderdaad geen speld tussen te krijgen.
Bij de stations van de vorige generatie had men het over ‘openheid, transparantie, verbinding tussen stad en spoor en het uitnodigende gebaar naar de reizigers’. Voor Utrecht en Den Haag Centraal maakte het minder uit wat de klant vond. In de zeventiger jaren was het devies: optimaal gebruik van die dure grond, midden in de stad, en een naadloze overgang van het ene naar het andere al dan niet openbare vervoermiddel. Vandaar ook dat OV-platform.
Snelle feiten Stichthage
➜ Jaar: 1970-1975
➜ Architecten: Koen van der Gaast en Hans Bak
➜ Adres: Koningin Julianaplein 10 | Den Haag NL
➜ Brutality ★★★
De klant vond er toch wel wat van, of in ieder geval schrijver Peter Karstkarel in Trouw, 1980:
“Hoog Catharijne en Nieuw Babylon, respectievelijk in Utrecht en Den Haag zijn voor velen afschrikwekkende waarschuwingen van wat beleggers, grootgrondbezitters, projectontwikkelaars, bouwondernemers, horecagiganten en grootwinkelbedrijven in hun overmoed aan versteende onmenselijkheid kunnen produceren, maar er zijn zeker ook mensen die deze multifunctionele steden in de steden waarderen als een eigentijdse oplossing. Er is immers een integratie van vele activiteiten bij besparing van tijd en plaats te bereiken? Het traditionele station is er niet meer in terug te vinden.
In Den Haag moet je als voetganger met doodsverachting door een verkeerschaos heen laveren om het station te bereiken waar je in een immense hal nogmaals op de betrekkelijkheid, zelfs de nietigheid van de mens gewezen wordt en in Utrecht moet je bijna een wichelroedeloper zijn en in elk geval een cursus bewegwijzering en pictogrammen gevolgd hebben om de perrons te vinden. Nu zijn dit de meest monumentale en grootschalige stationsprojecten waarbij de NS moedwillig haar gezicht heeft vernietigd.”
Bron: Zijn de NS het spoor bijster? in Trouw, 23 december 1980
Hoe kwam de NS aan zijn geel met blauw?
Hoe zit dat nou? Dat de architect Van der Gaast meehielp de huisstijl van de NS te bedenken? Hij zegt er zelf over: ‘Hoewel het strikt genomen niet tot onze taak behoorde bogen wij, architecten, ons toen over de vele facetten waaraan het bedrijf (de NS, MH) in de presentatie te herkennen moest zijn. We streefden naar eigentijdse beeldvorming. Het was duidelijk dat de spoorwegen niet langer het monopolie hadden. De trein was een alternatief geworden voor wie de auto wilde laten staan. Het beleid was er op gericht dat alternatief zo aantrekkelijk mogelijk te maken. De huisstijl moest bijdragen aan popularisering van het reizigersvervoer.’
Bron: Twee vrolijke stations aan de ruggegraat van West, De Volkskrant, 04 juni 1986.
In 1966 werd Van der Gaast voorzitter van de werkgroep NS-embleem, later omgedoopt tot NS-huisstijl. Maar het was ontwerper Gert Dunbar die binnen die werkgroep de huisstijl van de NS bedacht die in 1968 werd uitgerold: het font, de pictogrammen, het geel-blauw van de treinen en het logo met de dubbel pijl. En veel is er niet aan veranderd.
Bellevue: hotel wordt kantoor wordt torenflat
Op het Julianaplein aan de centrumzijde van Stichthage staat nog een gebouw dat uit dezelfde periode stamt. Dit forse kantoor op de hoek Rijnstraat-Bezuidenhoutseweg werd Bellevue genoemd, naar het hotel dat op die plek stond. Eerste bewoner was het Ministerie van Landbouw & Visserij, en ook de VVV wilde graag op deze toplocatie zitten.
Het vrij onbekende architectenbureau Hornstra, Verschoor en Key tekende voor het ontwerp. Het is niet zo maar een simpel kantoortje van dertien uit een dozijn. Kijk maar eens goed hoe vernuftig het gebouw op verschillende hoogtes de hoek om gaat. Het kantoor is bekleed met betonelementen met daartussen diepliggende ramen. Op willekeurig ogende plekken wordt de gevel onderbroken door vooruitspringende balkonnetjes, nog zo’n speels element die je bij Van der Gaasts Stichthage niet zult vinden. Check uit, dit Staedion, voordat het wordt gesloopt om plaats te maken voor twee megalomane torenflats van 180 meter hoog. Een met kantoren en een met woningen. Met 30% sociale huur, dat dan weer wel, met dank aan huidige bewoner, woningcorporatie Staedion.
Snelle feiten Bellevue (nu Staedion)
➜ Jaar: 1974-1976
➜ Architecten: Architectenbureau Hornstra, Verschoor en Key
➜ Adres: Koningin Julianaplein 2 | Den Haag NL
➜ Hoogte: 30,6 meter
➜ Brutality ★★★
Bronnen en verder lezen
Brutalisme in Nederland
Ook Nederland heeft een lange traditie van brutalistische architectuur: Stadhuis Terneuzen, de Aula van de TU Delft en het kantoor van SC Johnson in Mijdrecht.
➜ Lees meer
Oostblog 