Brutalisme in België: het béton moderne van Gent

Gent is zo’n stad met een historisch centrum dat vol staat met prachtige eeuwenoude gebouwen met UNESCO-allure. Dat trekt mensen aan, al die gevels. Rondvaartboten, bierfietsen, vrijgezellenparty’s, de pest van het massatoerisme. Maar Gent is uiteraard veel meer dan dat. Er zijn opkomende hippe multiculturele wijken en culturele hotspots in industrieel erfgoed. En ook binnen het historisch centrum zijn genoeg toffe plekken, twee straten verwijderd van de massa. En wat ik zelf niet direct had verwacht: het centrum van Gent herbergt ook een paar brutalistische juweeltjes. We lopen en fietsen er rustig langs.

Het Rectoraat

Vlakbij de hippe Sint-Pietersnieuwstraat, aan de Muinkschelde, staan twee opvallende universiteitsgebouwen met als gemeenschappelijk kenmerk de ribbels van het corduroybeton waarmee de buitenmuren zijn bedek: het Rectoraat en de Faculteit Economie. Het Rectoraat ligt naast het uitbundige versierde arbeiderspaleis Vooruit, in de art-nouveaustijl van begin vorige eeuw. Het Rectoraat is ontworpen door het architectenkoppel Jean Zerck en Claire Mulder. Een koppel komt niet veel voor in de architectuur, vrouwelijke architecten die zich aan brutalisme wagen moeten al helemaal met een lampje worden gezocht. Niet in Oost-Europa en de Sovjet-Unie trouwens; daar is de emancipatie op dit vlak een stuk sneller gegaan en kom je vaker vrouwen tegen.

De plattegrond van het Rectoraat bestaat uit een rechthoek waaraan drie ovale gesloten aanbouwen zijn bevestigd die via een gang te bereiken zijn. De ovalen en de korte zijkanten van de rechthoek zijn bekleed met geribbeld beton. De lange zijden hebben een gordijngevel, opgebouwd uit architectonisch beton en glas in aluminium raamlijsten.

Snelle feiten Rectoraat
➜ Jaar: 1975-1977
➜ Architecten: Jean Zerck en Claire Mulder
➜ Adres: Sint-Pietersnieuwstraat 25 | Gent | België
➜ Bouwkundig erfgoed 21153
➜ Brutality ★★

Faculteit van Economische Wetenschappen

Vanaf de Sint-Pietersnieuwstraat loop je net voorbij de Vooruit de parkeerplaats op om het Rectoraat te bereiken. Vanaf de overkant van de Muinkschelde heb je trouwens de beste fotokansen. Loop langs het water zuidwaarts en na een 100 meter ben je bij de Faculteit Economie, bestaande uit losjes gestapelde, soms verspringende terrassen en uitkragende luifels, bekleed met ribbeton. Dit gebouw laat zien hoe mooi groen en beton samen kunnen gaan.

Het gebouw heeft een vijfhoekige plattegrond en verheft zich slechts 10 meter boven het niveau van de Sint-Pietersnieuwstraat, om zo de nabije Sint Pieterskerk niet de loef af te steken. De Faculteit Economie werd ingericht als ‘wandeluniversiteit’ waarbij ontmoeting werd gestimuleerd door ruime gangen en veel terrassen.

Snelle feiten Faculteit van Economische Wetenschappen
➜ Architecten: Raoul Brunswyck en Odon Wathelet
➜ Bouw: 1975-1978
➜ Adres: Hoveniersberg 24 | Gent | België
➜ Bouwkundig erfgoed 307157
➜ Brutality ★★★★★

Internationaal Congrescentrum (ICC)

Iets verder uit het centrum, in het Citadelpark, staat de zwaarder ogende en meer sculpturale betonbunker van het Internationaal Congrescentrum (ICC). De overkragende entree is een van de grootste en wellicht zwaarste luifels die ik ken. Een luifel met functie: hier bevindt zich de concertzaal. Het is beton wat de klok slaat, zowel van binnen als van buiten: ‘geprefabriceerde gevelelementen in gewapend beton, buitenplafond in geprofileerd gewapend beton, en de imposante pijlers aan weerszijden van de hoogbouw in ter plaatse gestort gewapend beton met speciale bekisting’, aldus de erfgoedbeschrijving. De metalen lichtarmatuur van de ontvangsthal is meesterlijk en doet me denken aan het Kulturpalast van Sofia, Bulgarije.

Het ICC is ontworpen door het vader-zoon architectenduo Geo en Dirk Bontinck, dat voor meer brute bouwwerken tekende. Inmiddels is Geo’s kleinzoon John de nieuwe man van architectenbureau Bontinck.

Snelle feiten Internationaal Congrescentrum (ICC)
➜ Architecten: Geo en Dirk Bontinck
➜ Bouw: 1973-1975
➜ Citadelpark, Familie van Rysselberghedreef 2 | Gent | België
➜ Bouwkundig erfgoed 307148
➜ Brutality ★★★★

Belgacomtoren (voorheen RTT-toren)

Geo en Dirk Bontinck tekenden ook voor het ontwerp van de Belgacomtoren. De toren wordt binnenkort gedebrutaliseerd. Er komt een glazen schil omheen en er komen woningen in. Op de website van Coussee & Goris Architects zie je hoe dat eruit komt te zien.

Snelle feiten Belgacomtoren (voorheen RTT-toren)
➜ Architecten: Geo en Dirk Bontinck
➜ Jaar: 1971-1980
➜ Hoogte: 50 meter
➜ Keizer Karelstraat 1 | Gent | België
➜ Brutality ★?

Het aangrenzende gebouw, de behoorlijk fantastische ‘bunker’, is al afgebroken, maar op Google Streetview kan je postuum dit zogenaamd meest gehate gebouw van Gent bewonderen. De ramen van de ‘bunker’ doen denken aan de tandjes van een fors uitgevallen op zijn zijkant gelegen vierkante rasp.

Lagere School en Kindertuin het Trappenhuis

Bij onze fietstocht door Gent komen we later op de avond langs een school met sterk Hertzbergeriaans kenmerken, zoals de typische B2-Bredero-betonblokken. Het is laat, fotograferen is lastig, en we zijn naarstig op zoek naar een restaurant. We nemen weinig tijd voor het gebouw. Te weinig eigenlijk.

Internetonderzoek leert dat de architecten inderdaad zijn geïnspireerd door Hertzbergers Montessorischool in Delft, en in een eerder ontwerp door de Openluchtschool van Johannes Duiker en Bernard Bijvoet in Amsterdam-Zuid. ‘De volledige school is georganiseerd rondom het ruime, centraal gelegen trappenhuis met liftkoker, vandaar de naam van de school ‘Het Trappenhuis’. Deze opbouw is geïnspireerd op Herman Hertzbergers ontwerp van de Montessorischool in Delft waarbij de architect de school vergelijkt met een stad, opgebouwd uit identieke kleine wooneenheden (de klassen) rondom een publieke ruimte waar men elkaar ontmoet (het trappenhuis)’, aldus de erfgoedbeschrijving. Dat klinkt inderdaad typisch Hertzberger.

Snelle feiten Kindertuin, dagverblijf en lagere school Het Trappenhuis
➜ Architecten: Eric Balliu en Johan Baele (BARO)
➜ Jaar: 1970-1974 ?
➜ Lucas Munichstraat 29, Schoolkaai 23 | Gent | België
➜ Bouwkundig erfgoed 217110
➜ Brutality ★★★

Rijkswachtkazerne, nu Bureau Federale Politie

Als we de volgende dag via de Brugsevaart Gent verlaten, fietsen we langs een gebouw met een scifi-achtige façade. Het is de oude Rijkswachtkazerne, tegenwoordig Bureau Federale Politie, geheel bekleed met prefab betonplaten die de overschragende gevel karakter geven. Een regenboogvlag erbij, een maffe antenne, prachtig. Gent scoort hoog op de lijst van toffe steden, en voor mij verrassender, hoog qua brutalisme.

Snelle feiten Rijkswachtkazerne (Bureau Federale Politie)
➜ Architect: Albert E. Preys, stabiliteitsingenieur J. Rathé
➜ Bouw: 1971-1980
➜ Adres: Groendreef 181 | Gent | België
➜ Brutality ★★

Meer foto’s en meer lezen

Ugly Belgian Houses – don’t try this at home
Hannes Coudenys
➜ 190 pagina’s
➜ 19,8 x 15,7 cm (hardcover)
➜ Februari 2015
➜ Nederlands en Engels
➜ Website Ugly Belgian Houses
➜ ISBN: 9789089315199
➜ ★★★
Fietsend door het niet altijd even vlakke Vlaanderen land kom je langs velden, bossen en soms de lelijkste dorpen, met huizen in ondoordachte buitenissige vormen – met tuinen van grind, beton en asfalt – die zonder enig esthetisch of functioneel kader lijken te zijn ontworpen en neergeplant langs uitvalswegen. Het zijn de relicten van de wederopbouwjaren, de tijd dat deze vorm van bouwen werd gestimuleerd om de woningnood te lenigen. Op de website Ugly Belgian houses worden ze verzameld, in dit boek vind je een best of the ugliest.