Wandelen door brutalistisch Skopje 2: om en rond de universiteit

De Sint Cyrillus en Methodius Universiteit van Skopje (Noord-Macedonië) is het ultieme voorbeeld van een brutalistische campus. Eerder schreef ik er een blog over met als titel De universiteit van Skopje: ‘brutalism on speed’. Die titel dekt de lading nog steeds prima. Deze wandeling voert langs een aantal gebouwen die deel uitmaken van het nieuwe culturele en wetenschappelijke hart van Skopje, dat na de aardbeving van 1963 uit de grond werd gestampt en waarvan de universiteit het centrum vormt.

Onderweg komen we langs de Assemblee van Macedonië, het parlementsgebouw dat is gebouwd in die typische neoclassicistische stijl: zuilen, frontons en beelden van mannen die gedecideerd richting dakrand lijken te lopen. Een façade in bordkarton. Klop maar eens op de zuilen en je weet dat dit niet bepaald voor de eeuwigheid is gebouwd. De aftakeling begint direct na oplevering. Dit is de bouwstijl die je veel ziet in het centrum van Skopje, met dank aan voormalig premier Gruevski, die van Skopje een soort Disneyland aan de Vardar wilde maken. Modernistische betonnen gebouwen waren daarbij vaak het kind van de rekening. Gruevski studeerde economie aan de erg brutalistische Universiteit van Skopje. Wellicht dat zijn betonhaat daar wortel schoot.

Gruevski kreeg in 2018 politiek asiel in Hongarije bij vriend Orban nadat gevangenisstraf dreigde wegens allerlei corruptiepraktijken. Onlangs is hij bij verstek tot zeven jaar gevangenisstraf veroordeeld vanwege het witwassen van partijgelden.

Tussen de betonbouw en het neoklassieke gefröbel in zie je her en der nog plukjes huizen van voor de aardbeving.

Nationale Bank van Noord-Macedonië 

De Nationale Bank maakt geen deel uit van het nieuwe culturele en wetenschappelijke centrum. Het is het eerste gebouw van het Stadspoortontwerp van de Japanse architect en stadsplanner Kenzo Tange. Dit lineaire ontwerp volgens de principes van de Japanse architectuurstroming van het metabolisme was ontworpen voor de wederopbouw van Tokyo, maar werd nu toegepast op Skopje, dat door de aardbeving van 1963 grotendeels werd verwoest. Het nabije extreem betonnige treinstation werd door Tange ontworpen. Ook bureau Van den Broek en Bakema maakte overigens een ontwerp voor de herbouw van Skopje, maar dat plan haalde het niet.

Wat is metabolisme?
Metabolisme is een Japanse stroming in de na-oorlogse architectuur en ruimtelijke ordening waarin het ontwerp van megastructuren werd vermengd met de kennis van de groei van organismen. Metabolisme heeft avantgardistische en utopische trekken. De ideeën zijn vastgelegd in het Metabolisme Manifest van 1960. Tange presenteerde zijn ideeën in de laatste bijeenkomst van CIAM (Congrès Internationaux d’Architecture Moderne) in 1959.

De twee hoogste torens van het bankgebouw zien eruit als twee buitenaardse wachters met vizierhelmen die gebroederlijk de wacht houden. Een veilig idee. Naast die torens staat een lager kantoorgebouw met hetzelfde uiterlijk. De afdrukken van de bekisting in het beton worden gebruikt om textuur aan te brengen. De trappenhuizen krijgen een verticaal grid mee, tussen de panorama-ramen is het grid horizontaal.

Snelle feiten Nationale Bank van Noord-Macedonië 
➜ Bouwjaar: 1975
➜ Architecten: Radomir Lalovic en Olga Papes
➜ Adres: Kuzman Josifovski Pitu 1 | Skopje | NMK
➜ Coördinaten: 41.99354, 21.4428
➜ Brutality ★★★★

Macedonische Radio & Televisie

Aan de andere kant van de Vardar zie we het modernistisch ogende RTV-gebouw, dat met zijn 70 meter tot voor kort het hoogste gebouw van Noord-Macedonië was. De entree is erg bruut. Over de architect(en) is online enige verwarring. Kiril Acevski wordt meestal genoemd, maar ik kom ook Josikovski en Manov tegen. Dan noem ik ze maar allemaal bij de snelle feiten.

Snelle feiten Macedonische Radio & Televisie 
➜ Bouwjaar: 1974-1983
➜ Architecten: Kiril Acevski, Haralampa Josifovski en Nako Manov 
➜ Adres: Goce Delchev Boulevard | Skopje | NMK
➜ Coördinaten: 41.99722, 21.44463
➜ Brutality ★★

Academie voor Kunst en Wetenschap

De Academie voor Kunst en Wetenschap, aan de oevers van de Vardar, is een bijzonder gebouw. Rond deze plek moest begin jaren zeventig het nieuwe hart voor cultuur en onderwijs komen. De Academie, de universiteit, het Cultureel Jeugdcentrum en de bibliotheek maken hier deel van uit.

Architect Boris Čipan tekende voor het winnende ontwerp van de Academie, waarin hij traditionele elementen vermengde met modernistische. Dit zie je terug in het blikken dak, de uitkragingen die worden gedragen door sierlijke zuilen die zijn bekleed met traditionele motieven in plastic en de zogenaamde Çardakbalkons – open overdekte galerijen – aan de zuidzijde. Een enorme luifel siert de entree en ribbeton, béton brut en strakgetrokken beton wisselen elkaar af. In een verfijnd reliëf bij een van de balkons is een sliert van volksdansende mensen te zien.

Snelle feiten Academie voor Kunst en Wetenschap
➜ Bouw: 1973-1976
➜ Architect: Boris Čipan
➜ Adres: Boulevard Krste Petkov Misirkov 2 | Skopje | NMK
➜ Coördinaten: 41.99634, 21.44156
➜ Brutality ★★★

Het Cultureel Jeugdcentrum (NMK)

Het Cultureel Jeugdcentrum (NMK) is ook zo’n fraai modernistisch gebouw. Er zit een fijn café-restaurant in en een aardige platenzaak. Je kunt er ook leuke brute Skopjeparafernalia kopen. De trappenhuizen en balkons zijn prachtig, voor de entree staat een ouderwets yugsocreal beeld: monumentaal Joegoslavische socialistische realisme.

Snelle feiten Cultureel Jeugdcentrum
➜ Bouw: 1970-1972
➜ Architect: Onbekend
➜ Adres: Kej Dimitar Vlahov 15 | Skopje | NMK
➜ Coördinaten: 41.99649, 21.44276
➜ Brutality ★★★

Monument voor de Munitiefabriek van de partizanen

In het park voor het NMK staat een raar monument dat het midden houdt tussen een paddenstoel en een pfanzerfaust. Dit is het monument voor de munitiefabriek van de partizanen, dat bij mijn eerdere bezoek nog een paar honderd meter verderop stond.

Snelle feiten Monument voor de Munitiefabriek van de partizanen
➜ Bouw: 1981
➜ Architect: Aleksandar Nikoljski en Vladimir Pota
➜ Adres: MKC park | Skopje | NMK
➜ Coördinaten: 41.99695, 21.44252
➜ Brutality ★★★

Nationale en Universiteitsbibliotheek Sint Clement van Ohrid

De beveiliger van de universiteitsbibliotheek is maar wat trots op zijn gebouw. Hij opent de deur voor ons en leidt ons rond. Voor het interieur is weer behoorlijk uitgepakt. Plafonds met parelmoerachtige lichtbakken, veel marmer en verfijnd houtwerk. Ook in dit gebouw gaan modernisme en traditionalisme (folklore) hand in hand. De archiefkasten en kaartenbakken ogen lekker ouderwets, net als de originele zichtkasten met het mooiste uit de collectie.

Snelle feiten Nationale en Universiteitsbibliotheek Sint Clement van Ohrid
➜ Bouw: 1967-1972
➜ Architect: Petar Mulickovski
➜ Adres: Boulevard Goce Delchev 6 | Skopje | NMK
➜ Coördinaten: 41.99796, 21.43932
➜ Brutality ★★

Sint Cyrillus en Methodius Universiteit

De Universiteit van Sint Cyrillus en Methodius is een spectaculair Betonfest. Vier bouwvolumes zijn opgetrokken rond een centraal betonnen plein, waarvandaan brede trappen naar de entree van de drie faculteiten leiden: rechten, filosofie en economie. Via een poort onder het administratiekantoor door, waar de rector huist, kom je op het plein uit. In materiaalgebruik lopen exterieur en interieur vloeiend in elkaar over: het is béton brut wat de klok slaat, binnen wit geverfd, buiten onbewerkt, ruw, onopgesmukt.

Bij mijn eerdere bezoeken aan Skopje bezocht ik de Universiteit al. Het wordt er niet eenvoudiger op het terrein te betreden. Ook hier zijn privacy en AVG een ding. Foto’s nemen van studenten is uit den boze, zo horen we later, en ik heb een grote camera voor mijn borst hangen. We worden bij de parkeerplaats tegengehouden door een beveiliger. Verderop sneaken we het terrein op – de camera in de tas – en nu lukt het wel, alhoewel de beveiligers het duidelijk niet op prijs stellen dat we hier rond lopen.

Ze vragen of we een afspraak hebben, en gelukkig hebben we die inmiddels, of althans… we hebben uitgebreid gesproken met de decaan die we tegenkomen als we bij de Faculteit Filosofie naar binnen gaan. Hij vraagt ons of we een afspraak hebben, nee dus, maar als we zeggen dat we uit Nederland komen en dit zo’n fantastisch complex vinden, ontdooit hij en is hij bereid alle deuren voor ons te openen.

Ook hij is trots op zijn gebouw, waar het nog steeds erg leeg is omdat de studenten sinds corona liever vanuit huis werken. Het interieur oogt luxe, seventies Yugo chic: veel marmer, glas in lood, niet werkende fonteinen en allerlei bijzondere details. Op de marmeren vloer is met een subsidie van een miljoen een geleidestrook aangelegd die onhandig dicht langs zitjes loopt en onhandig hoge gele ribbels heeft waar je prima over kunt struikelen. Goed reinigen van de vloer is hierdoor niet meer mogelijk, zo verzucht de decaan. En dat voor de gesubsidieerde toegankelijkheid van drie studenten met een visuele handicap in de afgelopen tien jaar.

Er zijn volgens de decaan plannen geweest om de Universiteit aan te passen aan de eisen van de tijd. Skopje is in de zomer bloedheet en in de winter ijskoud, en betonnen gebouwen zijn heel goed in het overnemen van de omgevingstemperatuur. Ook in Nederland kampen architecten met problemen bij de renovatie van oude betonnen gebouwen naar een hoger energielabel toe. Voor de universiteit is ook een in Nederland toegepaste optie overwogen: een extra jas, een soort glazen stolp die om het gebouw heen wordt gebouwd. Dit plan is afgeschoten wegens te duur.

Grenzend aan het universiteitsterrein bevindt zich een desolate bouwput. Gruevski wilde ook de universiteit meenemen in de vaart der volkeren en daarvoor moest een nieuw neoclassicistisch onderkomen worden gebouwd. In Noord-Macedonië (en ik denk de Balkan in het algemeen) zijn bouwprojecten gekoppeld aan premiers en andere smeergeldbetalers en -aannemers. Als die weg zijn, kan het zo maar gebeuren dat een bouwproject acuut stopt. Zo ook dit project. Maar daardoor is de universiteit nog steeds in zijn volle brutalistische glorie te bewonderen.

Snelle feiten Sint Cyrillus en Methodius Universiteit
➜ Bouw: 1970-1974
➜ Architect: Marko Mušič. In samenwerking met Meta Hocevar, Jernej Krajger, Borut Bocar, Marjan Music en Katja Repic.
➜ Aantal studenten: ruim 50.000
➜ Campus: 90.000 m²
➜ Adres: Boulevard Goce Delchev 9 | Skopje | NMK
➜ Coördinaten: 41.99815, 21.44635
➜ Brutality ★★★★★

Meer foto’s

Meer lezen en wandelen

Modernist Skopje Map
➜ Uitgever: Blue Crow Media
➜ Prijs: £8,00

Balkan brutalism #Skopje – 99 files
Marina Tornatora en Blagoja Bajkovski
➜ 192 pagina’s
➜ 29,5 x 23,5 cm (hardcover)
➜ 2019
➜ Uitgever: Museum of Contemporary Art, Skopje
➜ ISBN: 9786082640105
➜ ★★★★★

Socialist modernism in former Yugoslavia
Dumitru Rusu en anderen
➜ 192 pagina’s
➜ 29 x 26,5 cm (hardcover)
➜ 2020
➜ Uitgever: BACU, Boekarest
➜ ISBN: 9789730278996
➜ Prijs: vanaf €71, bestellen bij Urbanica Group
➜ ★★★★
Mooi fotoboek op lekker groot formaat met fantastische foto’s van modernistische architectuur uit alle voormalige republieken van Joegoslavië.