Wandelen door brutalistisch Skopje 1: ten westen van het centrum

Langs KNMI, school, archief en studentenflats

Skopje, de hoofdstad van Noord-Macedonië, is een van de betonnigste steden ter wereld. In 1963 wordt Skopje getroffen door een verwoestende aardbeving. Er vallen ruim 1000 doden en 200.000 mensen zijn hun huis kwijt. Bij de wederopbouw wordt de stad een proeftuin voor modernistische en brutalistische architectuur met als basismateriaal rookglas, metaal en vooral heel veel beton. Deze wandeling loopt langs de Vardar en door het Stadspark in westelijke richting door Karpoš, een deelgemeente van Skopje. De ‘Modernist Skopje Map’ is mijn gids tijdens de wandeling. Hoogtepunt vormen letterlijk en figuurlijk de waanzinnige door luchtbruggen verbonden studentenflats van Goce Delčev.

Na een kilometer of drie lopen langs de rivier steek ik via een voetgangersbrug de Vardar over en kom op een bedrijventerrein terecht, doorsneden door een drukke weg. Langs de weg staan dure auto’s weg te kwijnen, met lege banden en een dikke laag stof. Ze zijn schijnbaar aan hun lot overgelaten, wat je vaker ziet als je door Skopje wandelt.

Hydro-meteorologische dienst: seventies futurisme

Vanaf de weg zie ik op de heuvel mijn eerste doel: de Hydro-meteorologische dienst, de KNMI van Noord-Macedonië. Ik volg een weggetje omhoog langs een tennisbaan en wijk van de weg af om in een quasirechte lijn op mijn doel af te gaan. Doe het niet, volg gewoon de weg en ga niet lopen hannesen met het vinden van de route en een gat in het hek. Je kunt gewoon de weg blijven volgen, de poort staat open en als ik er ben is het wachthuisje onbemand. Op het parkeerterrein voor het gebouw staan een bus en wat Niva’s te roesten.

Het gebouw is de moeite van het klimmetje meer dan waard: het is een erg raar gebouw, met een redelijk gangbaar kantoor van twee verdiepingen hoog waar bovenuit een primitief driehoekig ruimteschip steekt, met luchtbruggen die worden gedragen door drie ronde betonnen schachten. Is het een lanceerplatform? Nee, het is de KMMI. Om bij de ingang te komen bestijg je een trap naast een blok beton die naar een plateau leidt waar je de aanwezige slaperige honden gerust wakker mag maken. Boven het plateau hangt een enorme betonnen doos die wordt gedragen door vierkante ruw betonnen poten.

Langs de gewone weg daal ik weer af naar de hoofdweg, die parallel langs de rivier loopt. Met veel lawaai komt een zwaar beladen wrak van een auto naderbij, langzaam rijdend op een velg, met een flinke file tot gevolg. Men vindt het niet eens heel gek heb ik het idee. Er wordt niet getoeterd of bumpergekleefd. Dit is hoe oud ijzer hier wordt verzameld. Oud ijzer op en in oud ijzer. Maar wat doet die bumper van een Zwitsers auto daar bovenop?

Snelle feiten Hydro-meteorologische dienst (Macedonian Hydrometeorological Service)
➜ Architect: Kristo Todorovski
➜ Bouw: 1972-1975
➜ Adres: Skupi 28 | Skopje | NMK
➜ Coördinaten: 42.01651, 21.40115
➜ Brutality ★★★★★

Ik passeer het enorme Militaire Ziekenhuis, dat ook op mijn kaart staat. Het heeft een langgerekte façade in prefabbeton en een aardig socialistisch-realistisch duo begroet je bij de entree.

Middelbare School ‘Nikola Karev’: betonnen leeromgeving

Volgende stop is de Middelbare School Nikola Karev, genoemd naar een Bulgaars Macedonische revolutionair die een belangrijke rol speelde bij de mislukte Ilindenopstand van 1903 tegen het Ottomaanse Rijk. Hij wordt zowel door Bulgaren als Macedoniërs geclaimd als grote held. Zijn leus was ‘Macedonië voor de Macedoniërs’, en iedereen die in zijn op Zwitserse confederatieve leest geschoeide Macedonië zou komen te leven – Macedoniër, Bulgaar, Turk, Jood, Albanees of anders – was volgens hem Macedoniër. Het ging net anders allemaal met Macedonië.

De school is een vrolijk makende mix van welgevormd uiterst ruw beton in een groene parkachtige omgeving en met kleurige graffiti. De prachtige slingerende Corbusiaans aandoende trap, uiteraard in béton brut, wordt geflankeerd door een borstbeeld van Karev. Voor de betonfetisjisten is deze school echt een feest: prefab beton met diverse texturen, corduroybeton bij de entree, kunstwerken in beton, extreem diepliggende ramen in een bed van béton brut, sculpturaal gebruik van beton. Het is een groot betonfest!

Nu is de architect ook een van de grote meneren van de brutalistische school van Joegoslavië, of meer bepaald: Macedonië. Janko Konstantinov komt zelf uit Macedonië en heeft gewerkt in de Verenigde Staten en Scandinavië, waar hij zich de brutalistische school helemaal eigen heeft gemaakt. Hij kwam terug naar Joegoslavië om te helpen bij de wederopbouw van Skopje na de aardbeving. Hij ontwierp onder meer het meer dan iconische Postkantoor en Telecommunicatiecentrum en de ook superbe Medische School Panche Karagjozov, waarover in een nog te schrijven blog veel meer. Konstantinov, ik durf wel te zeggen: de bruutste Macedonische architect ooit. Of moeten we de eer laten aan Georgi Konstantinovski?

Snelle feiten Middelbare school Nikola Karev
➜ Architect: Janko Konstantinov
➜ Bouw: 1968-1970
➜ Adres: Nikola Rusinski 2 | Skopje | NMK
➜ Coördinaten: 42.00441, 21.4002
➜ Brutality ★★★★★

Stadsarchief Skopje: toren in ribbeton

Op naar de volgende stop: het Stadsarchief van Skopje van de ook zeer gerenommeerde brutalistische architect (en bijna Janko’s naamgenoot) Georgi Konstantinovski. En het Historisch Archief van Ohrid dat ik eerder deze reis bezocht. Konstantinovski is een Macedonische architect die is opgeleid aan de universiteit van Skopje en zich bekeerde tot het brutalisme in zijn jaren aan Yale University. Tot aan zijn pensioen werkt hij daarna aan de Faculteit Architectuur in Skopje.

Het Stadsarchief is een bijzonder ensemble dat helaas lastig te fotograferen is door de hekken en bosschages. De stoere gesloten toren is niet te missen. De muren van het gebouw bestaan uit geribd in het werk gegoten beton. Het archief is opgebouwd uit twee geschakelde volumes, een laag deel met twee kruislings gestapelde blokken, verbonden met de toren die een ruitvormige plattegrond heeft. Het lijkt er op dat hoge brutalistische gebouwen de ultieme plek zijn om een zendmast te plaatsen. Het detoneert behoorlijk.

Het is een gebouw waar de bruutheid ook van binnen zit: het interieur is echt ongemeen bruut getuige de prachtige foto’s op de toffe website Ostarchitektur.

Wat is ‘in situ’ of in het werk gestort beton?
In situ beton wordt op de bouwplaats zelf gegoten, ofwel ‘in het werk gestort’. Dat gebeurt bijna altijd in een bekisting. Prefab beton wordt in een fabriek gemaakt, naar de bouwplaats vervoerd en daar gemonteerd.

Snelle feiten Stadsarchief Skopje
➜ Architect: Georgi Konstantinovski
➜ Bouw: 1966-1968
➜ Adres: Московска 1 | Skopje | NMK
➜ Coördinaten: 42.00306, 21.39067
➜ Brutality ★★★★★

Studentenflats ‘Goce Delčev’: verticale tuinstad

Vlakbij het Stadsarchief bevindt zich het studentencomplex Goce Delčev, ook naar design van Georgi Konstantinovski. Dit is voor mij het hoogtepunt van de route: de hoge door luchtbruggen verbonden flats met massieve balkons, wederom compleet uitgevoerd in geribd beton, wat blijkbaar Konstantinovski’s handelsmerk is. De flats zijn zo bij het late middaglicht een lust voor het oog. De sfeer in de gemeenschappelijke groene ruimtes tussen de flats is gemoedelijk met studenten all over the place. Dit is Le Corbusiers verticale tuinstad in de Macedonische versie.

‘Goce Delčev’ bestaat uit vier flatblokken die elk weer bestaan uit een laagbouw- (met gemeenschappelijke ruimtes) en een hoogbouwdeel (de studentenkamers). De vier flats zijn verbonden met luchtbruggen op de zesde verdieping. Zoals Tornatora en Bajkovski het noemen in hun promotieonderzoek: ‘The Goce Delčev dormitory complex embraces bold sculptural forms, it is monumental and materially substantial’. Een waarheid als een koe.

Het studentencomplex is genoemd naar weer zo’n Bulgaars Macedonische revolutionair, die net als Nikola Karev belangrijk was in de Binnenlandse Macedonische Revolutionaire Organisatie (IMRO). Hij vond vlak voor de Ilindenopstand de dood in een gevecht met de Ottomanen.

Wie is de bruutste architect van Noord-Macedonië, Konstantinov of Konstantinovski? Op basis van de wandeling van vandaag wint Konstantinovski op punten. Maar ik ben nog lang niet uitgewandeld in Skopje.

Snelle feiten Studentenflats Goce Delčev
➜ Architect: Georgi Konstantinovski
➜ Bouw: 1966-1968
➜ Adres: Mitropolit Teodosij Gologanov | Skopje | NMK
➜ Coördinaten: 41.99938, 21.39039
➜ Brutality ★★★★★

Klik in de balk boven de kaart op het pijltje (links) voor een overzicht van de gebouwen en objecten en de route. Klik op het vierkant rechts om de kaart in een volledig venster te openen.

Meer lezen

Brutalisme is…
Meer lezen over kenmerken, materialen en geschiedenis van het brutalisme als stroming is de architectuur?
➜ Lees meer

Atlas of Brutalist Architecture – Phaidon
➜ 560 pagina’s
➜ 1000 zwartwitfoto’s
➜ 34 x 24 cm
➜ Januari 2018
➜ Uitgever: Phaidon Press Ltd, New York
➜ ISBN: 9780714875668
➜ Prijs: €125
➜ ★★★★★
🔗Lees mijn blog

SOS Brutalism: a global survey
Oliver Elser, Philipp Kurz, Peter Cachola Schmal
➜ 535 pagina’s
➜ 31 x 24 cm
➜ november 2017
➜ Uitgever: Park Books
➜ ISBN: 9783038600756
➜ Prijs: €59
➜ ★★★★
Vuistdik brutalistisch vormgegeven boek, dat onderdeel was van een tentoonstelling in het Deutsches Architekturmuseum in Frankfur am Main (2017). Het SOS in de titel staat er niet voor niets: veel brutalistische gebouwen worden met de dood bedreigd. Het is geen fotoboek, veeleer een doorwrocht architectuurboek met essays en casestudies over verschillende essentiële bouwwerken van over de hele wereld. Wat betekent dat er ook heel veel brutalistische usual suspects niet instaan. Als je op zoek bent naar een overzicht dan is The atlas of brutalist architecture de keuze.
In tegenstelling tot de meeste fotoboeken over brutalistische architectuur staan in SOS Brutalism veel historische foto’s, ook van het interieur, met uitgebreide beschrijvingen. Dat maakt het tot een mooie toevoeging aan mijn Oostblog Bieb, en ik citeer er graag uit in mijn blogs.

Meer foto’s

Meer lezen en bronnen

Modernist Skopje Map
➜ Uitgever: Blue Crow Media
➜ Prijs: £8,00

Balkan brutalism #Skopje – 99 files
Marina Tornatora en Blagoja Bajkovski
➜ 192 pagina’s
➜ 29,5 x 23,5 cm (hardcover)
➜ 2019
➜ Uitgever: Museum of Contemporary Art, Skopje
➜ ISBN: 9786082640105
➜ ★★★★★

Socialist modernism in former Yugoslavia
Dumitru Rusu en anderen
➜ 192 pagina’s
➜ 29 x 26,5 cm (hardcover)
➜ 2020
➜ Uitgever: BACU, Boekarest
➜ ISBN: 9789730278996
➜ Prijs: vanaf €71, bestellen bij Urbanica Group
➜ ★★★★
Mooi fotoboek op lekker groot formaat met fantastische foto’s van modernistische architectuur uit alle voormalige republieken van Joegoslavië.