Op de top van de Gumenjaheuvel in het skigebied van Kruševo, Noord-Macedonië, bevindt zich een van de opmerkelijkste en best bewaarde spomeniks van voormalig Joegoslavië. De vorm is bizar en lijkt uit een kinderboek afkomstig: het zou het woonhuis van Barbapapa of Spongebob Squarepants kunnen zijn. Is het Makedonium – de andere naam waaronder het monument bekend is – het Joegoslavische antwoord op het Atomium in Brussel? Is het een extreem vergroot coronavirus? Nee. Het ontwerp is gebaseerd op de vorm van de bal van een ouderwetse strijdknots.
Ongetwijfeld een strijdknots die gebruikt is bij de Ilindenopstand, begin vorige eeuw, toen de onaanzienlijke republiek Kruševo zich onafhankelijk verklaarde van de Ottomaanse overheerser. Die onafhankelijkheid duurde tien dagen. De opstand werd bloedig neergeslagen door een megaleger van 176.000 Turkse soldaten.
De opstand heet Ilindenopstand omdat die op 2 augustus 1903 begon, de feestdag van Ilinden, de Macedonische versie van Sint Elijah. Tegelijkertijd worden hier ook de omgekomen partizanen herdacht die hielpen Macedonië te bevrijden van de fascisten. Uitgerekend op 2 augustus 1944 werd de natiestaat Macedonië uitgeroepen tijdens het Antifascistische Assemblee voor de Nationale Bevrijding van Macedonië. Geen wonder dus dat Ilinden belangrijk is voor Noord-Macedonië. Het Makedonium – genoemd naar het bouwbedrijf dat de spomenik bouwde – is ook een schoolvoorbeeld van het jezelf toe-eigenen van een stukje geschiedenis.
Het eerste ontwerp van het kunstenaarspaar Jordan Grabulovski en Iskra Grabulovska werd niet bepaald met gejuich ontvangen. Te abstract, te raar. Het was dat Jordan partizaan was geweest, vooraanstaand partijlid was én Macedoniër, anders was het ontwerp, zelfs de water-bij-de-wijnversie, nooit door de ballotage gekomen. De commissie en Jordan waren al snel niet meer on speaking terms, dus moest Iskra het project door de commissie loodsen. De oorspronkelijke deadline (70 jaar na de Ilindenopstand) werd niet gehaald, 30 jaar na het tweede Ilinden wel: op 2 augustus 1974 werd het monument geopend.
Wat is een spomenik?
‘Spomenik’ is Servo-Koratisch voor monument en wordt ook in het Engelse taalgebied gebruikt als naam voor de grote, vaak bizarre monumenten die tussen 1950 en 1990 overal in Joegoslavië zijn gebouwd. Tito gebruikte de spomeniks om een gedeelde Joegoslavische geschiedenis te creëren, die start met de strijd van de partizanen – waaronder Tito zelf – tegen de fascisten. De spomeniks dienden als plaats om de jonge pioniers te onderwijzen in de geschiedenis van Joegoslavië. De meeste spomeniks – in totaal zijn er tienduizenden gebouwd in alle soorten en maten – zijn een manifestatie van Tito’s socialistische utopie.
Het is er lekker aan het spoken als wij het Ilindenmonument bezoeken: natte sneeuw vliegt horizontaal door de lucht. Binnen de kortste keren zijn we doorweekt en koud tot op het bot. Het levert wel fraaie foto’s op.
Gelukkig is de spomenik geopend voor bezoek en kunnen we er schuilen. De uitstekende halfronde gebrandschilderde ramen laten kleurig licht door. Ze verbeelden de vier seizoenen. Tegen de binnenwanden van de lagere vensters zijn reliëfs aangebracht die heel abstract de geschiedenis van Macedonië verbeelden, met welluidende namen als ‘de bevruchting van het embryo’, ‘de deling van Macedonië’ en ‘Macedonië als appel van onenigheid’. Van die appel willen ook Griekenland, Bulgarije en Servië graag een hapje nemen. Macedonië is dan slechts een Bulgaars dialect en Macedonië mag geen Macedonië heten omdat ook Griekenland een Macedonië heeft.
Onder de vrolijke Macedonische vlag en, naar ik aanneem, het raam dat de zomer verbeeldt, bevindt zich de kleine tombe voor de held van de Ilindenopstand, onderwijzer Nikola Karev, wiens overblijfselen hier pas in 1990 zijn bijgezet.
Behalve het ‘coronavirus’ zelf bestaat het monument uit een amfitheater met 200 bolders, geflankeerd door twee kleurige kunstwerken en een betonnen constructie boven een grafheuvel waar 58 ‘kanonnen’ uitsteken waarop de namen van de grote mannen van de Ilindenopstand staan in koperen deksels.
Veel spomeniks in voormalig Joegoslavië zijn ernstig verwaarloosd of worden moedwillig gevandaliseerd. Partizanen, who cares. Sommige zijn ontmoetingsplaats geworden voor enge nationalistische bijeenkomsten. Dat geldt niet voor Ilinden. Macedoniërs komen hier nog steeds graag, zeker zo rond Ilinden, de nationale feestdag van Noord-Macedonië: de dag van de republiek. Ze zijn trots op hun Ilinden en hun monument.
Om het monument te bezoeken moet je een flink eind omrijden op de weg van Ohrid naar Skopje. Maar zo’n pracht van een spomenik is dat helemaal waard. Zelfs als je achteraf verkleumd en met natte kleren weer in de auto zit.
Snelle feiten spomenik Ilinden
➜ Ontwerp: Jordan Grabulovski en Iskra Grabulovska
➜ Kunstenaar van gebrandschilderd glas: Borko Lazeski
➜ Bouw: 1971-1974
➜ Hoogte: 25 meter
➜ Meer op Spomenik Database
Bronnen en verder lezen
Spomenik Monument Database
➜ Tekst en foto’s: Donald Niebyl
➜ Uitgever: Fuel
➜ 208 pagina’s
➜ 17 x 20 cm
➜ September 2018
➜ ISBN: 9780995745537
➜ Prijs: €25,-
🔗 Spomenikdatabase.org
🔗 Lees mijn blog
Oostblog 