Na de drooglegging moest de Noordoostpolder from scratch worden ingericht. De stedenbouwers startten met een schone lei, waarop ze hun ideeën over ruimtelijke planning en architectuur konden botvieren. Dat gebeurde geheel in de geest van Christaller: dorpskernen als centrale plaatsen, op fietsafstand van elkaar gelegen. Als je door de polder rijdt zie je veel schuren van boerderijen, opgebouwd uit brute prefab platen in schokbeton. Veel bruuts is er verder niet te vinden, behalve de door Jaap Bakema ontworpen Gereformeerde Kerk van Nagele.
Het dorp Nagele neemt in de inrichting van de Noordoostpolder een uitzonderingspositie in. De bouw van dit dorp startte in 1956 en werd uitgevoerd in de geest van het Nieuwe Bouwen. Het was het modernste dorp van Europa: er was geen schuin dak te vinden. Grote architecten hielpen mee het dorp vorm te geven: onder meer Rietveld, Van Eyck, Bakema, Van Eesteren, Merkelbach, Stam.
Ik had me heel wat voorgesteld van Nagele, maar het valt me tegen. Dat komt denk ik omdat ik de Utrechtse wijken Tolsteeg en Hoograven goed ken. Gerrit Rietveld kreeg in 1954 de opdracht voor de volkswoningbouw in deze wijken. Ze werden in dezelfde tijd ontwikkeld als Nagele en zijn de stedelijke versie, waar Nagele de poldervariant is.
De hand van Rietveld en het Nieuwe Bouwen herken je direct in Nagele. Bijna exact dezelfde woningen, maar dan zonder hoogbouw. Je ziet dat Nagele niet rijk is. Veel van de oorspronkelijke huizen vertonen tekenen van achterstallig onderhoud en de tuinen zijn meestal betegeld en met schuttingen omgeven. Vrijwel identieke woningen kosten er ongeveer de helft van die in Utrecht.
Vereniging Hendrick De Keyser heeft een verloederd blok Rietveldachtige woningen gekocht en opgeknapt om ze voor sloop te behoeden. Hier bevindt zich nu Museumhuis Polman en ernaast is een B&B. Verder is er weinig te doen in het dorp. Van de oorspronkelijke voorzieningen zijn alleen de Spar en een kapper over. In coronatijd is de Friet Bakkerij geopend, waar je een echte Jaap Bakemakipburger kunt bestellen.
Toch is alleen al het bijzondere verhaal van Nagele genoeg reden om het plaatsje te bezoeken. Je kunt het mooi combineren met het bijzondere UNESCO-waardige Schokland of het grandioze Waterloopbos.
Museum Nagele is een prima startpunt voor je bezoek aan Nagele. Het museum is gevestigd in de voormalige katholieke kerk. Een zijmuur bestaat uit gestapelde glasstenen met lijst, die zorgen voor een mooie lichtinval. De oude promotiefilm voor Nagele die je in het museum kunt bekijken, is briljant en soms hilarisch. Mooie beelden, polygoonstemmen en bij de tijd passende muziek. Film en museum geven een goed beeld van de geschiedenis van Nagele, en van de tijdgeest: Nederland, verzuild spruitjesland.
Het blijft een bijzonder experiment: de modernste architecten van Nederland bij elkaar zetten om een dorp te ontwerpen op een plek waar nog niets is. Aan de tekentafel krijgt het dorp vorm. De progressieve architecten van Groep 8 en de Opbouw zetten de lijnen uit. Het streven is niet iets monumentaals neer te zetten, maar iets doelmatigs en goedkoops, met per woning meer aandacht voor een goede indeling dan voor een kek uiterlijk. Geheel in de traditie van het Nieuwe Bouwen: sterk functionalistisch, er werd veel belang gehecht aan goed en fijn wonen, en dus licht, lucht, transparantie, en ruimte voor de bewoners.
Bij het bezoek aan de museumwoning zie je dat alle ruimtes erg licht zijn – zelfs trappenhuis en overloop met fraaie handige raampjes – en dat er erg goed is nagedacht over effectief gebruik van de ruimte.
Het dorp is zeer ruim opgezet. Ik neem aan dat vanwege de bijna oneindige ruimte de bebouwing laag is gehouden, waar men in het Utrechtse Tolsteeg en Hoograven ook de hoogte in ging. De enorme brink – denk Museumplein – staat model voor het teveel aan ruimte waar het dorp onder lijdt. Om de boel te verknussen werden hofjes ontworpen, en bosschages en ander groen moesten ervoor zorgen dat Nagele niet zou verdrinken in de zee van ruimte die de winderige polder bood.
Nagele had voor vier gezindten een kerk en een school. Drie door Aldo van Eyck ontworpen scholen hebben de status van Rijksmonument. De door Jaap Bakema ontworpen Gereformeerde Kerk is een van de gebouwen waar ik erg benieuwd naar ben. Het is een van de redenen voor mijn bezoek. ‘De architectonische vorm en ruimtebeleving werden ingegeven door het weidse karakter van de locatie’, aldus Anouk de Wit in ‘Van den Broek en Bakema 1948-1988’. Ik vind de kerk helaas een weinig inspirerende blokkendoos in betonsteen. Hetzelfde betonsteen dat je zou kunnen kennen van de bungalows van Sporthuis Centrum.
De vrij geplaatste klokkentoren mag er zijn en de originele roestige groene fietsenrekken zijn tof. Achter de klokkentoren bevindt zich een omsloten hof met een in hoogte verspringende muur. De steunberen aan de zijmuren van het kerkgebouw zijn er zo op het oog meer voor de mooi dan voor de steun. De zijwanden van de kerk zijn deels van glas, waardoor veel licht de kerkzaal binnenkomt. De weerkaatsing van het licht in de betonstenen van de buitenmuren laat verspringende patronen zien, afhankelijk van hoe je er tegenaan kijkt en hoe het licht valt. De dakopbouw boven het altaar zorgt ‘doelgericht voor sacrale lichtinval op de kansel.’ De kerkdeuren zijn bij ons bezoek gesloten, dus ik kan deze boekenwijsheid bevestigen noch ontkennen.
Snelle feiten Gereformeerde Kerk Nagele
➜ Architect: Jacob Bakema
➜ Bouw: 1958-1960
➜ Brutality: ★★
Bronnen en verder lezen
Van den Broek en Bakema 1948-1988 – Architectuur en stedenbouw
Nederlands Architectuurinstituut (NAI)
Uitgegeven bij de tentoonstelling ‘De functie van de vorm – Van den Broek en Bakema 1948-1988 – Architectuur en stedenbouw’ van het NAI.
➜ 203 pagina’s
➜ 24 x 17 cm
➜ 2000
➜ Uitgever: NAI Uitgevers
➜ ISBN: 9789056621322
➜ Prijs: €83 (alleen tweedehands verkrijgbaar)
➜ ★★★★
Nagele – een modernistisch dorp in de polder
Theo Baart, Cary Markerink, Warna Oosterbaan
➜ 142 pagina’s
➜ 24 x 17 cm
➜ 2006
➜ Uitgever: NAI Uitgevers
➜ ISBN: 9789056624903
➜ Prijs: €30
➜ ★★★
Oostblog 