Nederland heeft eigenlijk maar een beperkt aantal brutalistische gebouwen waarover echt iedereen het eens is dat ze brutalistisch zijn. De Aula te Delft leidt nooit tot discussie. Ook het stadhuis van Terneuzen draagt het keurmerk ‘100% brutalistisch’. Bij beide gebouwen was Bakema de architect, in Terneuzen samen met Van den Broek. Het stadhuis van Terneuzen is een slagschipachtig gebouw, gelegen op de dijk van de Westerschelde, uitgevoerd in beigegrijs beton en betonsteen.
Terneuzen is een aparte stad. Het doet Vlaams aan. De historische binnenstad is behoorlijk verpest met veel leegstaande winkelpanden met gesloten rolluiken die je nooit meer open krijgt. Verderop, langs de boulevard, staan rijen flats, hotels en woningen: Benidorm aan de Westerschelde, aldus Mark van Wonderen in Treurtrips. Terneuzen wordt daarin van harte aanbevolen als treurtripbestemming.
In Treurtrips staan de lelijkste winkelcentra, van rolluiken vergeven straten en treurige pleinen. Van Wonderen is dol op dit soort plekken, die hij liefst fotografeert met mensen met looprekken en scootmobiels ervoor, ter extra onderstreping van hun treurigheid. Hij verkoopt elke treurplek met groot enthousiasme. “Terneuzen”, zo schertst Van Wonderen, “heeft zonder concurrentie het mooiste stadhuis van Nederland, en ach, waarom ook niet, van de wereld.” Ja, er zijn ook mensen die dit gebouw oprecht mooi vinden. Ehm… Oké, ik in ieder geval wel.
Slagschip of containerschip
Van den Broek en Bakema lieten zich voor het stadhuis inspireren door de scheepvaart: van de zijkant heeft het gebouw in de verte iets van een schip zonder ook maar de geringste stroomlijning. Het heeft meer iets van een containerschip waarmee je een heel Suezkanaal kunt blokkeren. De Terneuzenaren noemen hun stadhuis liefdevol het slagschip.
Dit is echt brutalisme in extremis: grote blokken béton brut geven het gebouw iets geslotens en massiefs en laten weinig aan de verbeelding over voor wat betreft de constructie. De ramen zijn klein en alles lijkt een beetje uit proportie. De ‘stuurhut’ is wat luchtiger en frivoler van aard, met decoratieve betonnen balken, meer ramen en meer diagonale lijnen. Je ziet de leuningen van de trappen naar het hoogste deel van het dakterras met vlaggenmast, waar vandaan je ongetwijfeld een majestueus uitzicht hebt over de Westerschelde en grote delen van Zeeuws-Vlaanderen.
Ik heb veel foto’s voorbij zien komen van het stadhuis, maar de zonnewijzer die het gebouw aan de pleinzijde siert, is me niet eerder opgevallen. En hij loopt best aardig op tijd: de foto is van 15:04 uur, de zonnewijzer geeft 14:39 aan.
Optimisme en maakbaarheid in beton
Als uitgangspunt voor het stadhuis namen de architecten de goed bij het brutalisme passende leer van de tektoniek, waarbij de constructie, de gebruikte techniek én hoe een gebouw wordt beleefd in hun samenhang de vormgeving bepalen.
Het ontwerp dateert van begin jaren zestig, een tijd van groot optimisme, en een tijd waarin de maakbaarheidsgedachte hoogtij vierde. Zoals in SOS Brutalism te lezen valt:
“The modernist architecture of bare concrete, daring cantilever (waarmee de zwaartekracht tartende overkragende entree aan de ‘zeezijde’ en de luifel aan de pleinzijde worden bedoeld), and open inner connections between public halls and offices, presents the embodiment of a self-confident welfare state ready to serve a new egalitarian society that embraces progress.”
Die goede bedoelingen en de monumentale en expressieve vormentaal waren helaas alweer uit de mode toen het gebouw in 1972 klaar was.
In 1996 is het stadhuis uitgebreid met een nieuw deel, ontworpen door Koen van Velsen, dat verbonden is door twee verzonken patio’s met vergaderruimtes en groene daken.
Snelle feiten stadhuis Terneuzen
➜ Bouw: 1969-1972
➜ Van den Broek en Bakema Architecten
➜ Ontwerp: L. Kruijne, D. Paul, J.P. Weber
➜ Brutality ★★★★★
Tijdens WOII maakte Terneuzen deel uit van de Duitse Atlantikwal en had een strategische ligging aan de Westerschelde, de voor de opmars van de geallieerden belangrijke toegangsweg naar de haven van Antwerpen. Door geallieerde bombardementen en gevechtshandelingen zijn grote delen van de historische binnenstad en verschillende strategische punten verwoest. De Watersnoodramp van 1953 zette grote delen van het nog nauwelijks van de oorlog bekomen Terneuzen onder water.
Vandaar het hoge wederopbouwgehalte van de stad. Rond het stadhuis zijn meer brutalistisch aandoende gebouwen neergezet, zoals de bibliotheek en een ander, zo op het oog leegstaand gebouw, waarvan ik geen idee heb wat het is. De brandtrap is prachtig en aan de voorzijde ligt een ontmantelde piano die lijkt te zijn gebruikt voor een hardhandige experimentele muziekuitvoering. Ook bij deze gebouwen zijn de architecten weer losgegaan op het bouwkundige fenomeen cantilever: er steekt weer heel veel betonmassa onlogisch uit, rustend op trouwhartige pijlers of balancerend op de centrale kern. Wie had dat ooit gedacht, Terneuzen, de stad van de cantilever.
Verder lezen
Voor de echte superfan
Bestel het schaalmodel van stadhuis Terneuzen op schaal 1/200 en zet je favoriete stadhuis zelf in elkaar!
Brutalisme in Nederland
Ook Nederland heeft een lange traditie van brutalistische architectuur: Stadhuis Terneuzen, de Aula van de TU Delft en het kantoor van SC Johnson in Mijdrecht.
➜ Lees meer
Van den Broek en Bakema 1948-1988 – Architectuur en stedenbouw
Nederlands Architectuurinstituut (NAI)
Uitgegeven bij de tentoonstelling ‘De functie van de vorm – Van den Broek en Bakema 1948-1988 – Architectuur en stedenbouw’ van het NAI.
➜ 203 pagina’s
➜ 24 x 17 cm
➜ 2000
➜ Uitgever: NAI Uitgevers
➜ ISBN: 9789056621322
➜ Prijs: €83 (alleen tweedehands verkrijgbaar)
➜ ★★★★
SOS Brutalism: a global survey
Oliver Elser, Philipp Kurz, Peter Cachola Schmal
➜ 535 pagina’s
➜ 31 x 24 cm
➜ november 2017
➜ Uitgever: Park Books
➜ ISBN: 9783038600756
➜ Prijs: €59
➜ ★★★★
Vuistdik brutalistisch vormgegeven boek, dat onderdeel was van een tentoonstelling in het Deutsches Architekturmuseum in Frankfur am Main (2017). Het SOS in de titel staat er niet voor niets: veel brutalistische gebouwen worden met de dood bedreigd. Het is geen fotoboek, veeleer een doorwrocht architectuurboek met essays en casestudies over verschillende essentiële bouwwerken van over de hele wereld. Wat betekent dat er ook heel veel brutalistische usual suspects niet instaan. Als je op zoek bent naar een overzicht dan is The atlas of brutalist architecture de keuze.
In tegenstelling tot de meeste fotoboeken over brutalistische architectuur staan in SOS Brutalism veel historische foto’s, ook van het interieur, met uitgebreide beschrijvingen. Dat maakt het tot een mooie toevoeging aan mijn Oostblog Bieb, en ik citeer er graag uit in mijn blogs.
Meer foto’s
Atlas of Brutalist Architecture – Phaidon
➜ 560 pagina’s
➜ 1000 zwartwitfoto’s
➜ 34 x 24 cm
➜ Januari 2018
➜ Uitgever: Phaidon Press Ltd, New York
➜ ISBN: 9780714875668
➜ Prijs: €125
➜ ★★★★★
🔗Lees mijn blog
Treurtrips – (Her)ontdek Nederland
Mark van Wonderen
➜ 304 pagina’s
➜ 31 x 24 cm
➜ Januari 2020
➜ Uitgever: Rubinstein
➜ ISBN: 9789047627340
➜ Prijs: €25
➜ ★★★
Oostblog 