Brutalisme in Nederland: de Sterrentoren van Utrecht

De Sterrentoren in Utrecht werd begin jaren zestig gebouwd om de sterren boven de Utrechtse hemel te kunnen observeren en bestuderen. Architect Wouda maakte van het Observatorium een monumentaal science-fictionachtig bouwwerk. In pak hem beet Tbilisi, Skopje of Kaunas had ik er uren of kilometers voor omgereisd om het ding te zien. Maar deze Sterrentoren staat op de Uithof. Béton brut in mijn geboorteplaats.

De eerste helft van de jaren negentig studeerde ik sociale geografie op de Uithof in Utrecht. De toenmalige Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen huisde in Trans II, het tegenwoordige Van Unnikgebouw, een monstrueuze flat van 22 verdiepingen en een van de eerste sick buildings van Nederland. Mijn vader werkte er. Als we vrij hadden van school gingen mijn zussen en ik wel eens mee naar ‘kantoor’. We speelden in de liften, bezochten de Botanische Tuin en keken films die werden vertoond in de collegezaal, die toch niet in gebruik was in vakantietijd.

Momenteel staat Trans II er – net als de rest van de Uithof trouwens – eenzaam en verlaten bij. Sinds begin 2019 heeft ook de Faculteit Geowetenschappen als laatste het gebouw vaarwel gezegd. De flat is ingepakt in netten die moeten voorkomen dat gevelmateriaal (asbest) naar beneden valt of dwarrelt. Het doet me deugd te lezen dat Trans II niet afgebroken wordt – wat het plan was – maar gerenoveerd.

Willem C. van Unnikgebouw (voorheen Trans II) | De Uithof | Utrecht
Willem C. van Unnikgebouw (voorheen Trans II) | De Uithof | Utrecht

Snelle feiten Van Unnikgebouw (voorheen Trans II)
➜ Bouwjaar: 1967-1969
➜ Architecten: Lucas & Niemeijer
➜ Hoogte: 75,5 m en 22 verdiepingen
➜ Sinds begin 2019 niet meer in gebruik. Plannen tot sloop zijn half 2019 vervangen door plannen voor renovatie

Op een professionele steenworp afstand van Trans II bevindt zich het Observatorium. Het bestaan van deze ‘Sterrentoren’ is me toen ik op de Uithof studeerde volledig ontgaan, zoals wel meer dingen me in die tijd zijn ontgaan.

De Sterrentoren is gebouwd als onderdeel van Transitorium 1 – het tegenwoordige Marinus Ruppertgebouw – waar de faculteit Natuurkunde huisde, inclusief Sterrenkunde. In de jaren zestig kwam de grote verhuizing op gang van faculteiten uit de binnenstad naar de grazige weiden van de Johannapolder, die in zijn nieuwe functie de Uithof werd genoemd, naar een van de boerderijen die er stond. De Faculteit Natuurkunde was de eerste ‘gelukkige’ die de sprong naar de Uithof waagde.

Observatorium | Sterrentoren | De Uithof | Utrecht — Observatorium met links M. Ruppertgebouw (Trans I) Sterrentoren | De Uithof | Utrecht

Transitorium I is een laag langgerekt gebouw. Het stond indertijd midden in een enorme bouwput, omgeven door niets dan blubber en modder. Het was ook echt bedoeld als transitorium: een doorgangshuis, een lange overdekte gang zonder modder, om je van collegezaal naar kantine naar professorenkamer naar collegezaal te verplaatsen. Ik heb één keer Trans I bezocht: toen daar een platenbeurs was waar ik onder meer de maxi-singel van Flashlight van Parliament kocht. 1992 of zo. Ook toen is de belendende Sterrentoren me ontgaan.

De Sterrentoren is gebouwd als observatorium, maar is in de praktijk niet gebruikt voor waarnemingen. Of hooguit in het allerprilste begin van zijn bestaan. De Uithof werd in razend tempo volgebouwd met nieuwe en hoge gebouwen als Trans II, die het uitzicht belemmerden en voor lichtvervuiling zorgden. Daardoor was de toren al snel niet meer te gebruiken waarvoor hij bedoeld was. Maar de toren is nooit afgebroken en heeft sinds kort een monumentenstatus.

De toren staat op een soort binnenplaats die vanaf de Heidelberglaan en vanaf de kant van Trans I te benaderen is, direct naast studentenflat Casa Confetti uit 2008. Er is een luchtbrug vanaf Trans I. De ‘voet’ van de toren is gegoten in prachtig béton brut zoals je het maar zelden ziet. De houtstructuur van de bekisting is duidelijk zichtbaar als afdruk in het beton. Wat bijzonder is, is dat het lijkt alsof de betonnen uitstulpsels die tussen de bekisting door zijn gekomen, onzorgvuldig zijn weggebikt met hamer en beitel. Hoe bruut kun je gaan?

Snelle feiten Observatorium / Sterrentoren Leuvenlaan
➜ Leuvenplein, De Uithof, Utrecht
➜ Architect: Sjoerd Wouda
➜ Bouw: 1964
➜ Sinds 2017 gemeentelijk monument als onderdeel van Transitorium 1 / Marinus Ruppertgebouw

Trans I, II en… III

Mijn fietstocht over de Uithof – tegenwoordig lekker internationaal Utrecht Science Park geheten – brengt me ook nog langs Trans III. Het tegenwoordige Hugo Kruytgebouw is een vierarmige betonnen knoeperd van een zeester, met veel brutalistische kenmerken. Het gebouw is bekleed met prefab betonelementen die zo uit een fabriek in oost-Polen hadden kunnen komen. Ook voor dit gebouw is veel béton brut vergoten.

Naast de hoofdingang hangen rare gele cabines – waarvan een met een soort patrijspoorten – waarin zich studieruimtes bevinden. Dit doet zo socialistische modernistisch aan dat ik verwacht ooit nog iets soortgelijks tegen te komen in Belgrado, Wroclaw of Tbilisi.

Hugo R. Kruytgebouw (voorheen Trans 3) | De Uithof | Utrecht

Wat helpt om er een echte oostblokbeleving van te maken, is dat een beveiliger mij vraagt te stoppen met fotograferen. De universiteit vindt dat niet leuk, zegt hij. Dan denk ik: waarom worden er dan zulke fotogenieke gebouwen neergezet? En dan heb ik het niet over Trans I, II en III maar over gebouwen van de hand van groten als Rem Koolhaas (Educatorium) en Wiel Arets (bibliotheek). Er blijkt echter een week of wat geleden een nogal goed geplande en voorbereide inbraak te zijn geweest in het Kruytgebouw. Waarschijnlijk dacht de beveiliger dat ik me aan het voorbereiden was op een nieuwe inbraak.

Ik lees op het wereldwijde web dat recent is besloten ook het Kruytgebouw niet af te breken, maar grondig te renoveren. Dat doet me deugd. Afbreken is sowieso een hele klus: 1,8 miljoen kg wapeningsstaal, 3.688 prefab betonelementen, 849 heipalen zijn in het gebouw verwerkt.

De conclusie van mijn omzwervingen over de Uithof? Voor brutalistische architectuur hoef je niet per se naar het Oostblok.