Het voormalige hoofdkantoor van GAZO (Gasbedrijf Zwolle en Omstreken) is met stip het opvallendste kantoorgebouw van Zwolle. De schuine gevel in aluminium met patrijspoortachtige ramen geven het gebouw iets futuristisch, van een ruimteschip dat is geland vlak naast de velden van sportpark de Vegtlust, op bedrijventerrein de Vrolijkheid. Al bij de opening werd het GAZO-hoofdkantoor het ‘luchtschip van Zwolle’ genoemd. Het is een gebouw als een uitroepteken. Het schreeuwt om een mening. En die mening is vaak negatief.
Het GAZO-kantoor – tegenwoordig het districtskantoor Noord-Oost Nederland van de Koninklijke Marechaussee – bestaat uit vier verbonden bouwdelen in een niet alledaagse configuratie, die van bovenaf goed te zien is. Aan de lange zijden zijn aluminium gevelelementen aangebracht in een hoek van 45 graden, die ook dienen als zonnescherm. Die ingewikkelde constructie zorgt ervoor dat de gebruikers nogal eens te kampen hebben met lekkage.
De vier bouwdelen staan op betonnen pijlers, wat het sciencefictionachtige karakter versterkt. De begane grond is hierdoor open, als een stedelijk dak in de traditie van Piet Bloms Kubuswoningen in Rotterdam of Kasbah in Hengelo. Alhoewel dit toch meer een overdekte parkeerplaats lijkt dan een stedelijk dak.
De werknemers van GAZO moesten in het begin erg wennen aan al het aluminium waar ze tegenaan keken. Het bij het gebouw passende seventies interieur ziet er op een krantenfoto – helaas zwartwit – uit 1975 geweldig uit. Ondanks de schijnbaar kleine ramen is het binnen prettig licht.
Een leuke detail vormen de glazenwasserstreintjes op rails aan elke schuine kant van het GAZO-gebouw. Zo kunnen de panelen vakkundig van vuil en groene aanslag worden ontdaan met aluminiumpoets. Het lijkt een gebouw dat sowieso erg gevoelig is voor vuil.
Het beeld van een gelande UFO had architect Han van Ardenne zelf ook bij het gebouw, zo lees ik in een artikel in het Nederlands Dagblad van 2017. Van Ardenne vertelt in dat artikel over de hightech toepassingen die het gebouw ‘groen’ moesten maken, behoorlijk uniek voor die tijd, begin jaren zeventig. Vandaar de schuine wanden, waardoor er minder volume is dat verwarmd moet worden. Als je denkt: die schuine wanden zijn ideaal voor zonnepanelen, dat klopt. GAZO zou het eerste gebouw worden met zonnepanelen, maar de techniek was niet ver genoeg gevorderd om dit rendabel te maken. Onder het gebouw bevinden zich een enorme reinwaterkelders, waar drinkwater ligt opgeslagen voor calamiteiten. Die grote volumes water hebben een dempend effect op de temperatuur, waardoor er ’s winters minder gestookt hoeft te worden en ’s zomers minder gekoeld.
Han van Ardenne won de prijsvraag die was uitgeschreven voor het ontwerp van het nieuw te bouwen hoofdkantoor van GAZO. De gemeente Zwolle zag blijkbaar wel wat in zijn hightech futuristische ontwerp. Van Ardenne leerde het vak van onder meer Johan Bakema en startte zijn carrière als meewerkend architect bij het bureau van Van Tijen en Maaskant in Rotterdam. Allemaal architecten die hun brutalistische sporen hebben verdiend. Van Ardenne is inmiddels begin tachtig, maar was tot voor kort nog steeds actief als architect.
Futuristisch brutalisme met structuur
We leggen het GAZO-hoofdkantoor langs de brutalistische meetlat. Ruw beton is gebruikt bij de entree (de oprit voor rolstoelen) en in de pijlers en dragende delen. De randen van de bekisting is goed te zien in het beton. De korte zijkanten van de bouwdelen zijn bekleed met betonsteen. De betonnen hoofddraagconstructie is goed zichtbaar. De configuratie van de vier vergelijkbare bouwdelen doet structuralistisch aan.
De bouwdelen hebben een uitgesproken hoofdvorm door de hoek van 45 graden waaronder de gevelelementen zijn bevestigd. Het gebruik van aluminium versterkt het futuristische karakter, de kleine ovale ‘patrijspoorten’ versterken de geslotenheid. De randen en ramen van de gevelelementen geven het gebouw een duidelijk ritme (textuur), de zo op het oog originele noodtrap en wenteltrap aan de achterzijde is sowieso erg bruut. Dit krijgt in de brutalistische groepen op social media ongetwijfeld #stairporn.
Vooral door de unieke vorm krijgt dit zeldzame voorbeeld van brute futuristische hightecharchitectuur een brutalityscore van drie sterren.
Snelle feiten hoofdkantoor gasbedrijf GAZO (nu districtskantoor KMar NO Nederland
➜ Architect: Han van Ardenne architecten
➜ Ingenieursbureau: A. van der Werf
➜ Bouw: 1973-1974, opening op 17 september 1975 door de Commissaris van de Koningin
➜ Kosten: 6 miljoen gulden
➜ Boerendanserdijk 51, 8024 AE Zwolle
➜ Brutality ★★★
Bronnen en meer lezen
- Nederlands Dagblad: Steen en Been: Futurisme uit de jaren zeventig
- Architectuurgids van Zwolle in de 20ste eeuw (pdf)
- Worldarchitecture.org
- “Luchtschip” van Zwolle – De Telegraaf (7 juni 1975)
Brutalisme in Nederland
Ook Nederland heeft een lange traditie van brutalistische architectuur: Stadhuis Terneuzen, de Aula van de TU Delft en het kantoor van SC Johnson in Mijdrecht.
➜ Lees meer
Oostblog 