Brutalisme in Nederland: Sportcentrum De Scharen in Breda

Het gemeentelijk Sportcentrum Breda valt op door zijn stoere betonnen pijlers en fraai vormgegeven trappen. In een samenspel van vorm, constructie en indeling kwam de Brabantse architect Joost Margry tot een uiterst expressief ontwerp. Het Sportcentrum is goed bewaard gebleven. De oorspronkelijke belettering prijkt nog bij de entree en aan de constructie en afwerking is weinig veranderd.

Er waren plannen voor sloop omdat het gebouw niet meer zou passen bij de nieuwe eisen van de tijd. De sloop werd uitgesteld; door geldgebrek kwam de bouw van een vervangend sportcentrum niet van de grond. Inmiddels is het Sportcentrum opgenomen op de lijst van rijksmonumenten uit de wederopbouwperiode (1940-1965), waardoor het gebouw en zijn fans niet meer hoeven te vrezen voor afbraak. De selectiecommissie streek over haar hart, want het gebouw werd pas in 1966 opgeleverd en begin 1967 geopend. Gelukkig maar. Het gemeentelijk Sportcentrum Breda is in al zijn brutalistische glorie veel te mooi om af te breken.

Het Sportcentrum staat ook bekend als ‘De Scharen’, naar het kunstwerk van Theo Besemer op het veldje voor het complex – net voorbij skatepark De Scharen – met vier grote blauwe scharen, half ingegraven. Bij de entree is nog een ander kunstwerk te zien, een beeld van Eric Claus, genaamd de Toernooivechter.

Bij mijn bezoek aan De Scharen is het spannend weer. Bewolkt, dreigend, af en toe piept de zon er door. Regenboogweer.

Het Sportcentrum is typerend voor zijn tijd. In de naoorlogse jaren wordt sport belangrijker en schieten de sportcentra als paddenstoelen uit de grond, excentrisch gelegen aan grotere verkeersassen zodat je lekker met je auto naar de sporthal kan.

Aan de Topaasstraat bevindt zich de meest expressieve kant van het Sportcentrum, met zijn stoere spanten, pijlers en uitkragende tribune. De betonspanten dragen het dak en maken een grote overspanning mogelijk, waardoor er in de hal zelf geen pilaren of spanten nodig zijn. Over de breedte van de grote hal zijn zes dragende spanten die aan beide zijden uitlopen in met elkaar verbonden V-vormen, die gezamenlijk een betonnen zigzaglijn vormen. De pootjes van de V gaan over in zeven stoere, iets terugwijkende dragers: als een man die wijdbeens op het dak zit met zijn benen over de rand. Die benen steken door de uitkragende betonnen tribune heen. Een bovenaanzicht maakt wellicht duidelijk wat ik bedoel.

Behalve de grote hal bestaat het Sportcentrum uit een kantine, kleedkamers en een kleine gymnastiekzaal, ook met een dakophanging met betonnen spanten, maar dan in de sobere versie. Deze vorm kon voor de grote hal niet worden gebruikt. De V-vorm die de spanten en kolommen verbindt is nodig om de constructie sterk genoeg te maken om stormen te doorstaan. Er is door Margry een mooie oplossing gekozen, waarin constructie en expressie hand in hand gaan.

Architect Joost (J.J.) Margry (1922-2015) is een telg van een oorspronkelijk uit Frankrijk en Wallonië afkomstige familie die al sinds de negentiende eeuw architecten voortbrengt. Bezoekers van de Efteling zijn onbewust bekend met zijn werk. Margry was betrokken bij het Spookslot en Fata Morgana. Daarbij vergeleken is de sporthal een toonbeeld van functionalisme.

in dit filmpje legt Margry uit hoe zijn gebouw werkt.

Margry putte zijn inspiratie voor het Sportcentrum uit het werk van de Italiaanse meester Pier Luigi Nervi, meer in het bijzonder diens Palazzetto dello sport in Rome, gebouwd voor de Olympische Spelen van 1960 als accommodatie voor diverse zaalsporten. In dit sportpaleis kon Nervi al zijn ervaring kwijt met elegante modulaire prefab betonconstructies voor grote overspanningen, die hij had opgedaan bij het ontwerpen van vliegtuighangars in de jaren dertig. Hij was een profeet van het gewapend beton als basismateriaal voor de wederopbouw van Europa. Zijn invloed reikte ver.

Nervi’s Palazzetto lijkt op een lage ronde tent in beton. De V-vormige constructie wijkt af van die van Sportcentrum Breda. Het lijkt alsof rondom de tent gestileerde betonnen poppetjes met gespreide armen – voetje voor, voetje achter – tegen de tent leunend stretchoefeningen doen.

Hoe bruut is Sportcentrum De Scharen? In het juryrapport van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed krijgt het als hoofdstromingen functionalisme en modernisme mee, maar ‘Margry toont hier een verwantschap met het brutalisme’. Dat klopt zeker. Er zijn verschillende brutalistische stijlkenmerken te herkennen.

Brutalisme laat zich zien in het gebruik van ruw rauw beton in de imposante pijlers en de tribune. De ‘betonheid’ van het gebruikte béton brut kan nauwelijks duidelijker zijn. De constructie laat door de pontificaal onontkoombare betonspanten niets aan de verbeelding over. De plaatsing van de pijlers geven het Sportcentrum een uniek en zeer expressief uiterlijk. Genoeg bruuts voor vier sterren.

Snelle feiten Gemeentelijk Sportcentrum Breda
➜ Bouw: 1964-1966
➜ Opening: 14 januari 1967
➜ Architect: Joost Margry (Bureau Margry en Van Hoytema)
➜ Rijksmonument 532193
➜ Renovatie in 2012 door architect Pascal Grosfeld
➜ Brutality ★★★★