Brutalisme in Nederland: CBS-kantoor Heerlen

Structuralistisch bruut met indoor farming

Voor het boek BRUUT Atlas van het brutalisme in Nederland ging ik afgelopen zomer met fotograaf Bart van Hoek naar Limburg. We gingen er langs bij de bewoners van een prachtig woonhuis in Geleen, een waarachtig kunstwerk in beton. Op de terugweg sneakten we het terrein op van Openluchttheater de Lichtenberg in Weert. Tussendoor gingen we langs bij het voormalige CBS-gebouw in Heerlen, een vrolijk ensemble in beton (horizontaal) en baksteen (verticaal) met 16 bouwdelen rond een groene binnenplaats met een bijpassende brutalesque fontein, heden zonder water.

Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) verhuisde begin jaren zeventig naar Heerlen, zoals in die periode meer rijksdiensten werden verplaatst om werkgelegenheid te creëren voor de koempels en anderen die na de sluiting van de mijnen zonder werk zaten. Dit zou 2000 banen opleveren. Vanuit de Randstad was veel weerstand tegen de verhuizing. Er kwam hooggeleerd protest en ook de bonden waren tegen. ‘Er is niemand te vinden die op statistische en zakelijke gronden vóór de verhuizing is’, aldus afdelingshoofd CBS dhr. Driessen in 1973 in het AD. Toch ging de verhuizing door. Slechts een beperkt aantal randstedelijke CBS-ers verhuisde mee. In 1982 waren 150 van de 1100 werknemers afkomstig uit Voorburg.

De Utrechtse architect Gerard Snelder, tussen 1933 en 1934 werkzaam bij Gerrit Rietveld, verhuisde in 1937 naar Maastricht. Het CBS-kantoor was voor hem een grote opdracht: ‘Een welhaast gigantisch project, waarvoor men de nodige durf moet bezitten om aan het ontwerpen te beginnen.’

Snelder beschikte klaarblijkelijk over die durf. Hij ontwierp een op structuralistische leest geschoeid kantorencomplex, modulair in opbouw, geometrisch in vorm. Het werd wel een erg brute versie van het structuralisme, met veel zichtbeton. Het béton brut levert een speels lijnenspel op, de dragende pijlers en ruw betonnen muren met grote ronde uitsparingen geven fraaie doorkijkjes op de binnenplaats. Het complex werd met verschillende kunstwerken verlevendigd.

Op 17 oktober 1975 sloeg toenmalig minister van Economische Zaken Ruud Lubbers de eerste paal, op 26 september 1979 opende prinses Beatrix deze betonnen monoliet. Het CBS-complex kreeg een grid van 16 identieke geschakelde rechthoekige eenheden, haaks op elkaar geplaatst en verbonden door trappenhuizen. Iedere verdieping kreeg een andere kleur om de eentonigheid te doorbreken. De modulaire opzet maakte het mogelijk om het gebouw in 1982 met twee vleugels uit te breiden om zo plaats te bieden aan nog eens 400 extra werknemers, in totaal 1500. Doordat die vleugels op pijlers werden gebouwd, bleven de oude hoofdingang en de binnenplaats toegankelijk.

Het CBS-kantoor was na tientallen jaren gebruik te klein en paste niet meer bij de eisen van de tijd. Pal naast het complex werd een nieuw kantoor gebouwd. Er moest een nieuwe bestemming voor worden gevonden.  

Het kantoor – met een waarde van 26 miljoen euro – werd voor minder dan 5 ton aangeboden aan een lokale noodruftige vastgoedbaas. Als voorwaarde werd gesteld dat het pand werd gebruikt voor ‘indoor farming’: juist, om binnen groente en kruiden te kweken. Vreemd… Helemaal kosher leek de deal niet te zijn. De vastgoedman kreeg op kosten van de belastingbetaler een kip met de gouden eieren. Inmiddels is bedrijfsverzamelgebouw Carbon6 gevestigd in dit aloude toonbeeld van brutalistisch structuralisme, of is het brutalisme met structuur?

Snelle feiten CBS-gebouw, Heerlen
➜ Architect: Gerard Snelder
➜ Bouw: 1975-1978
➜ Adres: Kloosterweg 1, Heerlen
➜ Nu: bedrijfsverzamelgebouw Carbon6
➜ Brutality ★★★

Bronnen en verder lezen

• De slag om Den Haag, Algemeen Dagblad, 12 januari 1973
• Uitbreiding CBS biedt meer werk, Limburgsch dagblad, 10 maart 1982
• Heerlen gaf een vastgoedman een kip met gouden eieren, van belastinggeld, BNN-VARA, 15 december 2021
• heerlenzien.nl/buitenring-en-pleinen-bij-het-centrum/kloosterweg/