Brutalisme in Nederland: de Stadsschouwburg van Nijmegen

Nijmegen wapent zich tegen het wassende water van de Waal. De uiterwaarden staan blank; het ziet er spannend uit. Maar ik kom niet als dijktoerist. Ik ga naar Nijmegen voor de Stadsschouwburg, dat in het Rijksmonumentenregister is gelabeld met hoofdstijl ‘functionalisme’ met een stilistische zuiverheid van een schamele ‘invloeden’. In andere bronnen wordt het theater als brutalistisch gekenschetst. De waarheid ligt vast in het midden. Maar is het nou functionalistisch brutalisme of brutalistisch functionalisme?

Nijmegen dingt mee naar de nominatie voor lelijkste stationsbuurt van Nederland. En dan heb ik nog mazzel dat Mettersane is gesloopt, de torenhoge kantoorflat recht tegenover het station, uitgevoerd in Plattenbau en met heel erg seventies oranje rookglazen ramen. Er is nog genoeg over: links heb je de betonnen poptempel Doornroosje en daartegenover een Sovjetflat zonder weerga. In de stationsstraat, die Van Schaeck Mathonsingel heet, staan lage woonflats, airey-achtige woningen, opgebouwd uit prefab betonstenen. Vast tijdelijke noodwoningen die nog steeds overeind staan.

Het is alles wederopbouwarchitectuur wat er in Nijmegen te vinden is. Er moest na WOII flink opgebouwd worden, want Nijmegen had ernstig te lijden gehad onder al dan niet bedoelde bombardementen en oorlogshandelingen. Nijmegen is een van de zwaarst getroffen steden van Nederland met 2.200 doden. Ik zag een foto van de oude stad van rond 1947, toen het puin was geruimd: een gigantisch gapend gat. Een schone lei voor de stadsontwikkelaar.

Brutalistische beeldbuis

Als je de Van Schaeck Mathonsingel doorloopt kom je een rotonde verder uit bij de Stadsschouwburg. Het theater valt me een beetje tegen. De ruimte onder de foyer op betonnen pijlers is afgezet met hekken en politietape. Te veel een hang- of verzamelplek waarschijnlijk. De Stadsschouwburg bestaat uit een doos, een hoedendoos en een tv: de foyer. Een antieke Apple Macintosh op pootjes. Als je in de foyer je drankje nuttigt, sta je letterlijk in de kijker en figureer je in een levensechte soap op een brutalistische beeldbuis.

De Stadsschouwburg (en Wikipedia) vindt zichzelf brutalistisch, wat zich uit in ‘de zichtbare en expressieve betonconstructie met enkele sterk uitvergrote onderdelen (foyer op zuilen, plantenbakken, entreeluifel), de ruwe materiaalafwerking en het achterwege laten van ornamentiek’. Ik vind dat de Stadsschouwburg daar wel een punt heeft. En weet: een gebouw hoeft niet uit beton te bestaan om brutalistisch te zijn. Baksteen mag ook. Qua stilistische zuiverheid is dit beduidend meer dan ‘invloeden’. Ik houd het op functionalistisch brutalisme.

Snelle feiten Stadsschouwburg Nijmegen
➜ Bouw: 1955-1961
➜ Architecten: Bernhard Bijvoet en Gerard Holt
➜ Rijksmonumentnummer: 532210

Wederopbouwwandeling Nijmegen

Wederopbouwarchitectuur, veel mensen gruwen ervan. Toch krijgt de architectuur uit die periode steeds meer waardering. Steden die veel schade hebben geleden door WOII, en waar derhalve veel te wederopbouwen viel – steden als Wageningen, Arnhem en Renkum – bieden wederopbouwwandelingen aan langs bijzondere gebouwen uit die periode.

Ook Nijmegen is inmiddels hartstikke trots op zijn wederopbouw. Om deze gebouwen te behoeden voor afbraak staan er veel op de lijst van gemeentelijke monumenten. Nijmegen heeft er geen gras over laten groeien: ruim 1000 gebouwen zijn erkend als monument. Slechts een heeft ook de landelijke monumentenlijst gehaald: de Stadsschouwburg. Het Architectuurcentrum Nijmegen maakte een fraai vormgegeven Wederopbouwkaart.

Bestel de ACN Wederopbouwkaart van Nijmegen 1945-1965
Lijst van gemeentelijke monumenten in Nijmegen stadsdeel Centrum-Benedenstad (Wikipedia)
Lijst van gemeentelijke monumenten in Nijmegen (Wikipedia)

Klik in de balk boven de kaart op het pijltje (links) voor een overzicht van de gebouwen en objecten en de route. Klik op het vierkant rechts om de kaart in een volledig venster te openen.

Meer lezen

Brutalisme is…
Meer lezen over kenmerken, materialen en geschiedenis van het brutalisme als stroming is de architectuur?
➜ Lees meer

Atlas of Brutalist Architecture – Phaidon
➜ 560 pagina’s
➜ 1000 zwartwitfoto’s
➜ 34 x 24 cm
➜ Januari 2018
➜ Uitgever: Phaidon Press Ltd, New York
➜ ISBN: 9780714875668
➜ Prijs: €125
➜ ★★★★★
🔗Lees mijn blog

SOS Brutalism: a global survey
Oliver Elser, Philipp Kurz, Peter Cachola Schmal
➜ 535 pagina’s
➜ 31 x 24 cm
➜ november 2017
➜ Uitgever: Park Books
➜ ISBN: 9783038600756
➜ Prijs: €59
➜ ★★★★
Vuistdik brutalistisch vormgegeven boek, dat onderdeel was van een tentoonstelling in het Deutsches Architekturmuseum in Frankfur am Main (2017). Het SOS in de titel staat er niet voor niets: veel brutalistische gebouwen worden met de dood bedreigd. Het is geen fotoboek, veeleer een doorwrocht architectuurboek met essays en casestudies over verschillende essentiële bouwwerken van over de hele wereld. Wat betekent dat er ook heel veel brutalistische usual suspects niet instaan. Als je op zoek bent naar een overzicht dan is The atlas of brutalist architecture de keuze.
In tegenstelling tot de meeste fotoboeken over brutalistische architectuur staan in SOS Brutalism veel historische foto’s, ook van het interieur, met uitgebreide beschrijvingen. Dat maakt het tot een mooie toevoeging aan mijn Oostblog Bieb, en ik citeer er graag uit in mijn blogs.