Bossche bollen en een visitekaartje in beton

Bijzondere architectuur in Den Bosch

Den Bosch heeft behalve een gezellige historische binnenstad ook meerdere bijzondere gebouwen uit de periode van de wederopbouw. De wereldberoemde Bolwoningen zijn een architectonisch woonexperiment in vorm en design, Cementrum is een ode aan cement en beton. Brutalistische kenmerken in overvloed, maar we hebben hier niet te maken met brutalistische maar met structuralistische architectuur.

De bolwoningen van Den Bosch

Als je aankomt lopen langs het water zie je de paddenstoelen opdoemen als kleine ronde ufo’s. Het lijkt de Gouw wel, met kleine hobbitstedes waar gezellige Hobbitfamilies huizen. Het ziet er allerschattigst uit. De bollen zijn knap klein. Ik vermoed dat ik maar op een vierkante meter van de woonkamer kant staan. De idylle van de Gouw wordt wreed verstoord door de drie kliko‘s die pontificaal naast elke bolwoning staan en de vaak rommelige, om niet te zeggen slecht onderhouden, tuinen.

De Bolwoningen zijn gebouwd met een subsidie van de regeling voor experimenteel bouwen uit 1969. Het zijn de laatste woningen die met geld uit dit potje zijn gebouwd. Het ontwerp is al ouder, uit de jaren zeventig, en van de hand van kunstenaar Dries Kreijkamp, die een uitstapje naar de architectuur maakte. De woningen hebben een hoog designgehalte. Kreijkamp heeft de beperkte ruimte van de bollekes zo efficiënt mogelijk ingericht: bovenin de woonkamer, onderin de slaapkamers, met elkaar verbonden via een wenteltrap, en centraal de douche en het toilet.

Het zijn kleine woningen, bedoeld voor een- of tweepersoonshuishoudens. De bol heeft een doorsnede van 5,5 meter en de vloeroppervlakte is 55 m2. De bollen bestaan uit drie prefab elementen: de steel en twee bolhelften, die alleen nog maar op locatie geassembleerd hoefden te worden. In 2010 is er een berging aan de bollen toegevoegd, die ook door Kreijkamp is ontworpen. Je ziet duidelijk dat ze nieuwer zijn. De bollen moeten node van mos, alg en andere aanslag ontdaan worden met de hogedrukspuit, de bergingen zijn beduidend witter.

Wil je weten hoe het is om in een bolwoning te wonen? Ga naar de wiki van de Bolbewoners.

Snelle feiten Bolwoningen, Den Bosch
➜ Ontwerp: Dries Kreijkamp
➜ Bouw: 1984
➜ Adres: Bollenveld, 5235 NK ‘s-Hertogenbosch

Cementrum: visitekaartje voor de cementindustrie

Het Cementrum is andere koek dan de Bossche bollen. Het is hier beton wat de klok slaat, geen PGVC (Polymeren Glasvezel Versterkt Cement) waar de bollen van zijn gemaakt. Niet gek, want de ENCI (de Eerste Nederlandse Cementindustrie) en Hoogovens hadden hier hun gezamenlijke hoofdkantoor, een centrale uitvalsbasis voor hun samenwerking onder de noemer Verkoopassociatie Nederlands Cement, strategisch gelegen tussen Rotterdam, IJmuiden en Maastricht. Het Cementrum moest het visitekaartje worden van de Nederlandse cementindustrie.

Het ontwerp was vernieuwend, expressief, beeldbepalend. Het gebouw is bekleed met opvallende prefab betonnen gevelelementen met plastische vormgeving en diepliggende ramen. Boven de entree zijn in het beton decoratieve groeven aangebracht. Het is een Gesamtkunstwerk: interieur, exterieur en ook de tuin en fonteinen bij de entree zijn allemaal op elkaar afgestemd. Ik ben niet naar binnen gegaan, maar zowel exterieur als interieur zijn nog in prima staat.

Tot 1992 maakten de hoge omes gebruik van het gebouw. Daarna is het zoeken geweest naar een nieuwe bestemming. Afbreken is geen optie; het gebouw is inmiddels een gemeentelijk monument. De zogenaamde vloer dragende gevelelementen zijn een zeldzaamheid in de Nederlandse architectuur, vandaar.

Het gebouw is nu eigendom van de gemeente en wordt anti-kraak bewoond en gebruikt als atelier en expositieruimte. En op het parkeerterrein bij het gebouw zijn in april containerwoningen geplaatst voor daklozen met corona.

Snelle feiten Cementrum, Den Bosch
➜ Architect: David Zuiderhoek
➜ Bouw: 1979
➜ Adres: Sint Teunislaan 1, 5231 BS ‘s-Hertogenbosch

Roestrood roeigebouw in cortenstaal

Tijdens mijn wandeling kom ik bij toeval langs een bijzonder gebouw in roestrood cortenstaal, met een zogenaamd zaagtanddak. Ik denk dat het bij de nabijgelegen vesting hoort, een museum of zo, maar nee, Roeivereniging De Hertog is in het gebouw gevestigd. Twee roeiende architecten hebben hun clubhuis zelf ontworpen, daarbij inderdaad rekening houdend met en inspiratie puttend uit de ligging nabij de Citadel en op een plek waar voorheen fabrieken waren gevestigd. Vanaf het balkon kunnen de clubleden hun roeiers aanmoedigen.

Snelle feiten Roeivereniging De Hertog
➜ Architecten: Cor van Hillo en Monique Verschaeren (VHV Architecten)
➜ Bouw: 2010
➜ Adres: Citadellaan 28, 5211 XB ‘s-Hertogenbosch

Zowel de Bolwoningen als het Cementrum zijn voorbeelden van structuralistische architectuur. Bij het Cementrum komt dat terug in de compacte vorm met vide met daaromheen een verspringende plattegrond met kantoortuinen. Bij de Bolwoningen zijn de bollen te zien als eenheden die tezamen een geometrische structuur vormen.

Wat is structuralistische architectuur?

Structuralistische architectuur is een stroming in de architectuur in de jaren vijftig. Het is een reactie op het te rationele karakter van de functionalistische architectuur.

Kenmerken van structuralistische architectuur

➜ Geometrische structuur en opbouw uit kleinere eenheden
Woningen of wijken hebben een geometrische structuur, vaak bestaande uit kleine eenheden, bijvoorbeeld blokken (hoofdkantoor Centraal Beheer te Apeldoorn van Herzberger), kubussen (Kubuswoningen te Rotterdam van Piet Blom) of bollen (Bolwoningen te Den Bosch van Dries Kreijkamp). Door die opbouw zijn ze ook schaalbaar en aanpasbaar, al naar gelang de wensen van de bewoner of gebruiker. Want die staat centraal:
➜ Humane architectuur
De menselijke maat en individuele vrijheid van het individu zijn de norm. Zelf invulling geven aan de ruimte en bijvoorbeeld bewonersparticipatie zijn belangrijk. In het humane aspect zie je ook de relatie met het structuralisme in de sociale wetenschappen en de maakbaarheidsgedachte uit de Sovjet-Unie van de jaren twintig.

Bekende namen van de structuralistische architectuur

➜ In Nederland: Aldo van Eijck, Herman Herzberger, Jaap Bakema
➜ Internationaal: onder meer Louis Kahn in Amerika en Kenzo Tange in Japan.

Verder kijken

Structuralisme is…
Meer lezen over kenmerken, materialen en geschiedenis van het structuralisme als stroming is de architectuur?
➜ Lees meer

Verder lezen over wederopbouwarchitectuur

Monumenten van de wederopbouw – opbouw en optimisme
Dorine van Hoogstraten en Ben de Vries
➜ 288 pagina’s
➜ 27,9 x 24,3 cm
➜ 2013
➜ Uitgever: nai010 uitgevers en Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
➜ ISBN: 9789462080904
➜ Prijs: € 12,50
➜ ★★★★

Atlas van de wederopbouw in Nederland 1940-1965
Anita Blom
➜ 304 pagina’s
➜ 34,8 x 25,7 cm
➜ 2013
➜ Uitgever: nai010 uitgevers en Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
➜ ISBN: 9789462080928
➜ Prijs: € 50
➜ ★★★