De geest van Le Corbusier waart rond op de Wibautstraat

De Wibautstraat is niet de meest aansprekende straat van Amsterdam: een snelweg door de stad met veel pompeuze wederopbouwarchitectuur erlangs. Totalitaire architectuur, bedoeld om mensen te imponeren. Het gebouw van het Cygnus Gymnasium, voorheen LTS Patrimonium, is dan weer magnifique. Het lijkt een ode aan Le Corbusiers Unité d’Habitation, de wooneenheid, het startpunt van het brutalisme. Het Patrimonium is de schoolversie daarvan: een leereenheid.

Waar in Unité d’Habitation verschillende functies – wonen, werken, eten, recreëren, spenderen – strategisch over het gebouw waren verdeeld, geldt dat in het Patrimonium voor alle functies die een technische school heeft: theorielokaal, praktijklokaal, gymzaal, kantine, lerarenkamer, fietsenstalling.

Mijn idee van de leereenheid is blijkbaar goed gekozen. In ‘Monumenten van wederopbouw in Nederland 1940-1965’ zie ik dat de titel van het hoofdstuk over het Patrimonium luidt: Unité d’Éducation.

Waaraan zie je dat de Eerste Christelijke LTS Patrimonium een ode is aan Le Corbusier? We pakken er zijn vijfpuntenplan bij:

☑️ Punt 1: Poten die het gebouw dragen (les pilotis)
De vier verdiepingen rusten op licht taps toelopende poten, die ook nog eens zijn uitgevoerd in béton brut, dat voor het eerst werd gebruikt bij de Unité. Vink!
☑️ Punt 2: Plat dak met daktuin
Het dak is plat, maar een daktuin is er niet. Laat staan een zonneterras à la Unité. Helemaal plat is het dak niet: bovenop bevonden zich de kantine en de gymzaal onder een licht golvend dak. Ook staat er een liftgebouw op, dat expressionistisch aandoet met zijn ronde organische vormen. Een halve vink.
☑️ Punt 3: Skeletbouw waardoor alle verdiepingen vrij zijn in te delen
Aan dit punt wordt volledig voldaan. En dan is de basismodule en de maatvoering ook nog geheel volgens Le Corbusiers modulor uitgevoerd, waarover later meer. Een dikke vink.
☑️ Punt 4: Vliesgevels zonder dragende functie, zodat lichte materialen zoals glas kunnen gebruikt.
Vink!
☑️ Punt 5: Panorama-ramen
Alleen de begane grond heeft panorama-ramen; op de verdiepingen daarboven lijken de ramen kleiner door het schokbetonnen raster, dat behalve decoratief ook functioneel is en bedoeld om de lichtinval te reguleren. Toch minstens een halve vink dus.

De modulor: voor de menselijke maat

Er is wat rekenwerk aan te pas gekomen bij het ontwerp van het gebouw. De poten staan 7 meter uit elkaar, waartussen precies twee betonnen modules passen van 3,5 bij 3,5 meter. In die modules passen dan weer precies 4 schokbetonnen frames, met daarin de ramen, met raamlijsten in primair rood, geel en blauw. De hele maatvoering is gebaseerd op de modulor van Le Corbusiers. Ook de gebruikte kleuren zijn precies de kleuren die door Le Corbusier zijn gebruikt om de Unité d’Habitation van zijn betonnen grauwheid te ontdoen.

Wat is de modulor van Le Corbusier?
De modulor is een in 1948 door Le Corbusier gepresenteerde antropometrische schaal: een schaal met de mens als ijkpunt. De modulor was bedoeld om de maatvoering voor gebouwen te berekenen en zo goed mogelijk te laten aansluiten op de onbewuste wensen van zijn bewoners. Men neme een gemiddelde mens van – in die tijd – 1,83 m, past de gulden snede toe, laat er een Fibonaccireeks op los, verwerkt die verhoudingen in een gebouw en je hebt blije bewoners. Le Corbusier paste de modulor voor het eerst toe op Unité d’Habitation (1947-1952). Tegenwoordig is de op de modulor gebaseerd plafondhoogte van 2,27 meter claustrofobisch laag.

Genoeg Le Corbusier, LTS Patrimonium heeft ook een paar zeer eigen uiterlijke kenmerken. Zoals de opvallende elementen in prefab schokbeton, waarmee een groot deel van het gebouw is bekleed. Dat geldt ook voor de opvallende ronde wenteltrap aan de noordzijde. Aan de achterzijde – de schoolpleinkant – bevindt zich boven de voormalige lerareningang een pracht van een luifel. Aan de voorzijde is een bronzen beeld bevestigd van twee handen, vervaardigd door beeldhouwer W. Reijers. En wat ik niet heb gezien, maar wat niet onvermeld mag blijven: het gebouw is verfraaid met verschillende mozaïeken en andere kunstwerken. Ook heel erg wederopbouw.

Wat is schokbeton?
Schokbeton is beton in een specifieke mengverhouding, waarvan fabrieksmatig prefab elementen worden gegoten in een mal (bekisting). Het cement wordt geschokt: de mal wordt heen en weer bewogen om het beton te ‘verdichten’ en daardoor extra compact en sterk te maken.

Snelle feiten Cygnus Gymnasium (voorheen LTS Patrimonium)
➜ Bouw: 1952–1956
➜ Architecten: J.B. Ingwersen, C. de Geus en C. v.d. Bom
➜ Rijksmonument 530858

Wederopbouwarchitectuur in de geest van Stalin

Aan de kop van de Wibautstraat, waar tot 1939 het Weesperpoortstation stond, bevindt zich nu de Amstelcampus van de Hogeschool van Amsterdam (HvA). Van de drie enorme gebouwen die daar in typische wederopbouwstijl zijn neergezet, is het Wibauthuis afgebroken: te veel Oostblok. Het Premselahuis en het Kohnstammhuis staan er nog en dat zal ook wel zo blijven: een gemeentelijk monument en een rijksmonument breek je niet zo snel af.

Het Premselahuis is genoemd naar de ontwerper van de overbekende lotek-lamp, de met stof beklede kubus van 30 cm met vier metalen pootjes, in verschillende hoogtes leverbaar. Benno Premsela was tevens een van de eerste voorvechters voor homorechten.

Snelle feiten Benno Premselahuis HvA (voorheen Raad van Arbeid)
➜ Bouw: 1951
➜ Architecten: Blaauw, C.J., J.H. van der Veen (beide overleden voor voltooiing) en H.T. Zwiers
➜ Beeldhouwwerk bij entree: Hildo Krop
➜ Gemeentelijk monument

Totalitaire architectuur op zijn Hollands

Wikipedia noemt het Kohnstammhuis het enige voorbeeld van stalinistische architectuur in Nederland. Het gebouw heeft met zijn massieve voorkomen en classicistische en italianistische kenmerken en wapenschilden inderdaad iets totalitairs. Meer iets voor Ceaucescu, Mussolini of Stalin. Rijksbouwmeester Friedhoff wilde met die traditionalistische vormgeving de waardigheid van het staatsgezag tot uitdrukking brengen en de burger imponeren. 

De kritiek op Friedhoffs architectuur was niet van de lucht. Totalitaire architectuur op zijn Nederlands, in de lightversie: niet groot en indrukwekkend genoeg om een Amsterdammer te imponeren, maar wel om hem te irriteren.

Kohnstammhuis HvA (voorheen Centraal Belastinggebouw)
➜ Architect: Gijsbert Friedhoff
➜ Bouw: 1954-1958
➜ Rijksmonument 530868

Trumps war on brutalism

Een dag nadat ik dit bericht heb gepost, zie ik een artikel in de Washington Times over Trumps executive order om brutalistische modernistische invloeden in overheidsgebouwen te verbieden en weer terug te gaan naar de klassieken. Want ‘die modernistische gebouwen worden alleen maar mooi gevonden door de culturele elite.’ Om dit te bewerkstelligen, komt er een President’s Council on Improving Federal Civic Architecture

In zijn argumenten voor de keuze voor klassieke architectuur (denk Grieks, Italiaans), haalt Trump – behalve ‘over smaak valt niet te twisten’ – ook Friedhoffs argument aan dat een overheidsgebouw respect moet afdwingen bij zijn burgers. Zelfs de Founding Fathers worden erbij gehaald, die al vonden dat klassieke architectuur de burgerzin bevordert.

Ook in zijn voorkeur voor totalitaire architectuur zie je de dictator in Trump, die over zijn presidentiële graf heen regeert en het volk zijn ordinaire smaak opdringt.

Brutalisme in Nederland: de Leeuwenburg Amsterdam

Snelle feiten Leeuwenburg (HvA)
➜ Architecten:  Piet Zanstra, Ab Gmelig Meyling en Peter de Clercq Zubli
➜ Bouw: 1973-1977
➜ Stijl: brutalisme, structuralisme

Meer lezen

Monumenten van wederopbouw in Nederland 1940-1965 – opbouw en optimisme
Dorine van Hoogstraten en Ben de Vries
➜ Uitgever: nai010 uitgevers
➜ ISBN: 9789462080904
➜ Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed