De UTS nijverheidsschool: een onbekende Dingemans in Utrecht

Een van de lunchrondjes vanuit het kantoor waar ik werk loopt langs de Pionier, een bedrijfsverzamelgebouw voor ZZP-ers. Het is een intrigerend gebouw, opgetrokken in B2-betonsteen en met pijlers en balken in béton brut. De lijnen en nervenstructuur van de bekisting zijn door de verf heen te zien. Boven wat ooit de entree was zweeft een massieve betonnen luifel. Dit was de Uitgebreid Technische School voor werktuigbouwkunde, bouwkunde en elektrotechniek gevestigd. Piet Dingemans, een bekende naam in Utrecht, ontwierp deze UTS nijverheidsschool, maar ik heb er nooit eerder iets over gelezen. Het is een bijzonder gebouw dat de nodige verrassingen in petto heeft en bedreigd wordt met sloop.

Uit nieuwsgierigheid duik ik in het online Utrechts Archief om meer over De Pionier te weten te komen. Dat is nog niet zo eenvoudig: naam en adres zijn in de loop der tijd gewijzigd. Rond dezelfde tijd krijg ik toevallig een uitnodiging om op bezoek te komen bij dit wellicht brutalistische gebouw. Dat doe ik natuurlijk graag.

Maar eerst de bevindingen van mijn online zoekwerk. Het bouwdossier levert een mooie ontdekking op: de bouwtekeningen zijn gemaakt in het iconische Dingemanshuis (zie foto hieronder) “met zijn uit de bouw te voorschijn ‘koekoekende’ torenkamer”, aldus het UN in 1964. Dit was het woonhuis van Piet Dingemans, waar ook diens Ingenieursbureau Dingemans voor Architectuur en Stedebouw was gevestigd. Het Dingemanshuis is opgenomen in de canon van de brutalistische architectuur, BRUUT Atlas van het brutalisme in Nederland. Dingemans handtekening is bij de Pionier te zien in het gebruik van B2-betonsteen en heeft wel wat kenmerken van het Dingemanshuis.

In de jaren zestig is er een grote behoefte aan bouwkundigen en technici. Utrecht groeit als kool en in de bouw en industrie zijn veel werknemers nodig. Ruim 50%  van de Utrechters werkt dan in een van die sectoren. De groei gaat snel; de school heeft bij de start al 420 leerlingen, veel meer dan de geraamde 300.

Woensdag 10 augustus 1960 slaat wethouder H. van der Vlist de eerste paal. Hij wordt daarbij nauwlettend in de gaten gehouden door de eigenlijke heimachinist, die achter hem staat. De school is het eerste gebouw dat in de wijde omgeving wordt neergezet. De omliggende woningen zijn eind jaren zestig gebouwd, het tegenovergelegen bejaardentehuis in 1975.

In mei 1961 wordt de nieuwe school feestelijk geopend. Althans, het eerste lage deel dat nu achter het hoofdgebouw ligt. In een feestelijke optocht trekken de leerlingen van de oude locaties op de Abstederdijk en Kievitstraat naar de nieuwe. En feest is het: er is een ‘…groot bal op het schoolplein op de muziek van een band en een pierement’ (UN 10 mei 1961). De oude locaties blijven in gebruik tot de nieuwe locatie in 1965 compleet is. De latere uitbreiding bestaat uit een theoriegebouw van vier verdiepingen met leslokalen op de bovenverdiepingen, een kantine, een sporthal (in het lagere deel), kantoren en een directeurskamer. Onder de gymzaal is een onderdoorgang naar de binnenplaats die er nog steeds is. In het UN van 20 mei 1960 wordt gesproken over een ‘monsterproject’. De afbeelding bij het artikel laat zien dat er aan het uiteindelijke ontwerp weinig is veranderd.

In het bouwdossier is de invulling van alle lokalen te zien: boven waren de natuur- en scheikundelokalen, theorielokalen en tekenlokalen, op de begane grond de ‘werkplaats electro mont., lab sterkstroom, ijzerstek, plaatw. smeden en werkpl. mech. met bew‘. Er was ook een amfitheater. Dingemans heeft grif gebruik gemaakt van zijn geliefde bouwmaterialen, die ook voor het Dingemanshuis zijn gebruikt: B2 grindbetonblokken, soms ‘met witte toeslag’, maar ook schoon metselwerk buiten en ‘vuil metselwerk binnen met afwerklaag’, en uiteraard veel gewapend beton.  

De naam van de school wijzigt vaak, volgens een oud-leerling op Schoolbank zelfs elk jaar: Uitgebreid Technische School wordt in 1968 – zoals in heel Nederland – Middelbaar Technische School. Later heet de school Versfelt, Ghijssen en Ruygenhoek College en door fusies bepaalde combinaties daarvan. Weer later wordt het het Utrecht College, dan ROC Midden-Nederland en de laatste jaren heet het De Pionier.

Op bezoek bij De Pionier

Op 6 november 2023 word ik ontvangen door drie ‘Pioniers’, waaronder de gebouwbeheerder die het gebouw al tientallen jaren kent. Hij heeft de sleutel van elke kamer, opent elke gewenste deur en weet veel van de geschiedenis van het gebouw. Ook de binnenmuren zijn vaak opgetrokken in overschilderd ruw zichtbeton met de afdrukken van de bekisting erin. Volgens de beheerder zit er alleen maar latex overheen, makkelijk te verwijderen en in de originele brute staat terug te brengen dus. Veel plafonds zijn nog zo bruut als het maar zijn kan. Ramen zijn op veel plekken origineel enkel glas in metaal met schuifjes om ze te openen. Qua energieverbruik valt er nog een hoop te winnen.

De school is bij bezoek een stuk bijzonderder dan je van buitenaf zou verwachten. Het hoofdtrappenhuis is ruimtelijk en licht. Aan trappen en leuningen is weinig aangepast, zoals ook elders veel originele interieurelementen te zien zijn, zoals latjes en de plafondelementen. In het lage gedeelte staan nog de originele ronde wasbakken.

De kantine is bijzonder met een hoogte van twee verdiepingen en een zeer zwaar uitgevoerde draagbalk, gedragen door behoorlijk brute pijlers. Er staan losse kantoorcabines in de ruimte. In een van de muren was een opening naar de keuken – nu dichtgezet – waar de studenten hun lunch konden afhalen.

De ruimte is licht met ramen die ook over twee verdiepingen heengaan. Centraal daarin is een prachtig glas-appliqué uit 1977 van een gestileerde hand met schroevendraaier van niemand minder dan Marthe Röling. Ik denk dat vrijwel niemand in Utrecht weet dat hier aan de achterzijde van het hoofdgebouw een bijzondere Röling te bewonderen is. Ik wil hem graag overnemen, mocht De Pionier worden afgebroken. Nog beter is dat het kunstwerk blijft waar het is en dat De Pionier in oude brutalistische luister wordt hersteld, maar dan energieneutraal. Sloop van deze bijzondere maar onbekende Dingemans is hoe dan ook zonde.

Snelle feiten UTS Utrecht
Naam: Uitgebreid Technische School voor werktuigbouwkunde, bouwkunde en elektrotechniek)
➜ Nu: De Pionier
➜ Architect: Piet Dingemans
➜ Bouw: 1960-1961 (lage deel), 1965 (hoofdgebouw)
➜ Glasappliqué: Marthe Röling, 1977