Brutalistische gebouwen zijn in het noorden des lands dun gezaaid. Het was dan ook fijn dat neef M. me wees op een mij onbekend, zo op het oog behoorlijk bruut gebouw in Assen: het voormalige hoofdkantoor van de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM). Op de foto’s die ik krijg zie ik potige pijlers die arcades vormen en een binnenhof met plantenbakken in béton brut. Reden genoeg om er eens langs te gaan. Bijkomend voordeel: dat is prima te combineren met een bezoekje aan mijn ouders. Of eigenlijk andersom natuurlijk.
In het voormalige hoofdkantoor worden nu asielzoekers opgevangen. Een regenboogvlag wappert vrolijk bij de entree, twee jongens tikken een bal over op de binnenplaats, onder de arcade rookt en belt een man. In verweerde letters op een ruw betonnen welkomstmuurtje is nog net te lezen voor wie dit gebouw ooit is gebouwd: BV Nederlandse Aardolie Maatschappij.
De NAM bestaat sinds 1947 en werd na de vondst van de enorme gasbel onder Slochteren verantwoordelijk voor de winning en export van aardgas. De A werd niet vervangen door een G. Of is het de A van aardgas geworden? In 1967 verhuisde de NAM vanuit Oldenzaal naar Assen, centraler gelegen ten opzichte van de bel. Voor het ontwerp van het kantoor werd een prijsvraag uitgeschreven. Architect Arno Nicolai maakte het winnende ontwerp.
Het oorspronkelijke kantoor bestond uit een kantoorgebouw met laboratoria en een later toegevoegd ontvangstgebouw. In de zeventiger jaren werd het kantoor verder uitgebreid, ook naar ontwerp van Nicolai. Deze oudste delen zijn gebouwd in carré: een vierkant gebouw rond een binnenplaats. Het complex werd verder uitgebreid in de tachtiger jaren, maar hierbij was Nicolai niet meer betrokken. Alleen de oorspronkelijke delen van Nicolai kregen de status van provinciaal monument.
Het betonskelet is uitgevoerd in béton brût en op veel plekken prominent zichtbaar. Zeker bij de arcades, waar je onder en tussen de pilotis en balken doorloopt naar het binnenhof met zijn ronde lage bloembakken, ook in beton. Het onderste deel van het betonskelet is op een aantal plekken opgevuld met textuurrijke betonplaten, waardoor een gesloten plint ontstaat.
Nicolai was overduidelijk fan van beton. Op het terrein zijn ook aardig vormgegeven bankjes te vinden in prefab beton en op veel plekken zijn net weer afwijkende betontoepassingen, zoals de raar geplaatste luifel bij een zij-ingang en bij de diagonale slurfverbindingen met een trap erin.
Arno (A.C.) Nicolai (1914-2001) is sterk bepalend geweest voor de architectuur van Drenthe in de periode van de wederopbouw. Met name in Emmen is de hand van Nicolai duidelijk te herkennen. Hij ontwierp woningen, scholen, kantoren en kerken. Een van zijn grote opdrachtgevers was de NAM. Hij had een goede ingang: zijn vrouw, interieurarchitecte en woonpedagoge Cora Chaillet, was dochter van de directeur van de NAM. Ze kenden elkaar via het architectenbureau Zanstra, Giesen en Sijmons, waar ze allebei werkten, Nicolai als tekenaar en ‘opzichter’. Toch moest ook Nicolai gewoon meedingen in de prijsvraag voor het ontwerp van het hoofdkantoor van de NAM.
Nicolai’s leermeesters Piet Zanstra (van onder meer Hofpoort en Europarking), Jan Giesen en kerkenbouwer Karel Sijmons (van de briljante Thomaskerk) waren verbonden aan Groep 32. Hun architectuur was een frivole variant van het Nieuwe Bouwen, dat bouwde volgens het strenge credo ‘vorm volgt functie’. Je kunt het niet alleen aan de vorm overlaten om de functie te volgen. Dat wordt saai. Ook de schoonheid van de vorm is belangrijk, en daar komt de Groep 32-architect om de hoek kijken. Enige meer classicistische en licht barokke invloeden bovenop dat strenge functionalisme waren volgens deze groep zeer wenselijk. Belangrijke uitdragers van dit gedachtegoed zijn Sybold van Ravesteyn en Arthur Staal. Ook Nicolai bouwde na WOII in die traditie voort, maar ik heb niet het idee dat dit in het ontwerp van het hoofdkantoor van de NAM terug te zien is. Of wel?
Het kantoor is een soort Gesamtkunstwerk waarbij ook veel aandacht uitging naar de inrichting van het terrein. Tuin- en landschapsarchitect Geke Hollema tekende voor ontwerp en aanleg van de vijvers. Ik heb geen vijver gezien en ook Google Earth laat weinig water zien, dus dat lijkt inmiddels verdwenen. Op de binnenhof bevindt zich een plastiek van André Volten, die er een beetje verloren bijstaat. Volten maakte veel plastieken van metalen buizen. Zijn werk staat onder meer in Kröller-Müller, op het Frederiksplein in Amsterdam en op het terras van de Bierkantine in Utrecht. Het betonreliëf van Lex Horn heb ik helaas gemist, voor zover die er nog is. Maar wat een mooie dingen maakte die man!
Het NAM-gebouw is geheel gebouwd volgens het H.B.C.-systeem, genoemd naar de Haagse Holland Building Corporation. Dit is een modulair bouwsysteem waarbij een betonnen constructie wordt opgevuld met kunststof elementen. Het kantoor is drie verdiepingen hoog, deels in twee verdiepingen bovenop de arcade met een vliesgevel in kunststof, deels drie verdiepingen zonder arcade.
Al in 1989 was Nicolai’s NAM-kantoor te krap en verhuisde de NAM naar een nieuw hoofdkantoor dat direct naast het oude werd gebouwd. De NAM heeft plannen om ook daar te vertrekken, nu omdat het gebouw juist te groot is. Het oude NAM-kantoor werd eerst betrokken door KPN telecom, sinds 2017 huizen er zo’n 1000 asielzoekers die het worst zal wezen dat dit een provinciaal monument is, laat staan een brutalistisch gebouw. Maar in ieder geval fijn dat dit gebouw nuttig wordt gebruikt, en dat zij worden opgevangen.
Snelle feiten hoofdkantoor B.V. Nederlandse Aardolie Maatschappij
➜ Architect: A.C. Nicolai
➜ Bouw: 1965-1969
➜ Adres: Schepersmaat 4 Assen
➜ Provinciaal monument PM2-0234
➜ Brutality ★★★
Oostblog 