Zaterdag 20 november 2021 is het zover: het is de dag van de Brutalistische Betontour. Onder het bubbeltjesdak van Utrecht Centraal verzamelt zich een twintigtal betonliefhebbers, brutalistas, treurtrippers, Oostblokkers en Eastpackers. Vol van verwachting, nog in zalige onwetendheid van wat komen gaat, staan zij daar, klaar voor vertrek. Even na half tien komt de groep in beweging. De gidsen van dienst: Martijn Haan van Oostblog, architect Maarten Nieuwenhuize en stadsplanoloog Caroline van Campen. De conclusie na een dag beton snuiven: c’est le béton qui fait la musique.
We lopen rond Hoog Catharijne, in de jaren zeventig gebouwd als onderdeel van de in die tijd in zwang zijnde grootheidswaanzinnige plannen voor XL shopping mals en vanuit het idee dat iedereen automobiel moest zijn. Hoog Catharijne werd gebouwd in het design van de tijd (extreem seventies), het materiaal van de tijd (beton) en de stijl van de tijd (brutalisme). Daarvan is weinig over.
De Radboudtoren is een van de weinige relicten in vrijwel originele staat: een betonnen kolos die zo in een buitenwijk van Tbilisi, Belgrado of Praag had kunnen staan. De eigendomsstructuur van de flat is zo ingewikkeld dat het niet gelukt is de flat af te breken of te renoveren. Wat wel is gebeurd: boven de Catharijnesingel is het Poortgebouw gebouwd, dat kleurige gebouw zonder rechte lijnen naast Tivoli. Onder architecten staat het Poortgebouw te boek als ‘de schaamlap’, omdat het vanuit het centrum het zicht ontneemt op de Radboudtoren.
Ook het NH Hotel (voorheen Holiday Inn), de Beatrixhal en het deel van Hoog Catharijne bij Moreelsepark verkeren nog in originele grindbetonnerige staat. En sinds een paar jaar hebben we er in Utrecht een Betonprijswaardig bouwwerk bij: in de stationsstalling, de grootste ter wereld, is 17.500 m3 beton verwerkt. En hoe!
Betontechnoloog Maarten trakteert de deelnemers de hele dag door op betonweetjes: het een twee drietje voor beton (een deel cement, twee delen zand, drie delen grind), grindnesten, corduroybeton, béton brut, uitkragingen, dilatatievoegen, in het werk gestort beton. We gaan echt de diepte in en als een gebouw daar om vraagt wordt er tussendoor een minicollege metselverbanden gegeven. De klezoor, je vergeet hem nooit meer.
Op de ov-fiets gaat de tour naar de Uithof, zoals zovele universiteitsterreinen uit de jaren zestig en zeventig een waar betonfeest. Trans 3, 2 en 1 passeren de revue en hoogtepunt is de Sterrentoren, in béton brut in de meest decoratieve vorm, met afgebikte betonranden en rare trucs met rasters. Daar word je blij van!
Met de trein gaan we naar Amsterdam Amstel, waar de ov-fietsen op zijn, maar wij zijn ook niet voor een gat te vangen. Om een uur worden we door Wijnand en Terence met open armen ontvangen op het Cygnus Gymnasium.
Het is een bijzonder gebouw waarvoor Le Corbusiers l’Unité d’Habitation het voorbeeld is geweest voor de architecten Ingwersen, De Geus en van de Bom. Zijn invloed zie je in de plaatsing van het gebouw (noord-zuid), de brise-soleil (zonwering), de stevige betonnen zuilen (pilotis) en de sculpturale dingen op het dak. En dan is alles ook nog eens volgens Corbu’s modulor gebouwd, waarvan een kunstzinnige interpretatie hangt in de grote ruimte op de begane grond.
Wat is de modulor van Le Corbusier?
De modulor is een in 1948 door Le Corbusier gepresenteerde antropometrische schaal: een schaal met de mens als ijkpunt. De modulor was bedoeld om de maatvoering voor gebouwen te berekenen en zo goed mogelijk te laten aansluiten op de onbewuste wensen van zijn bewoners. Men neme een gemiddelde mens van – in die tijd – 1,83 m, past de gulden snede toe, laat er een Fibonaccireeks op los, verwerkt die verhoudingen in een gebouw en je hebt blije bewoners. Le Corbusier paste de modulor voor het eerst toe op Unité d’Habitation (1947-1952). Tegenwoordig is de op de modulor gebaseerd plafondhoogte van 2,27 meter claustrofobisch laag.
We worden de hele school doorgeleid, van de voormalige garage in het souterrain tot het dak. Het is echt een waanzinnig gebouw, met prachtige kunstwerken in de trappenhuizen, betaald uit de 1,5% regeling voor kunstenaars. Dit is absoluut het hoogtepunt van de tour.
Afgelopen zomer was ik in l’Unité d’Habitation in Marseille, het gebouw waar architect Ingwersen zijn inspiratie uithaalde. Het is bijna bizar om te zien wat er allemaal terugkomt hier in dit gebouw. Ook op het dak van l’Unité zijn maffe sculpturale luchtkokers te vinden en ook daar is een sporthal met een afgerond dak.
- Lees meer over het Cygnus Gymnasium in mijn eerdere blog.
Na het bezoek aan het Cygnus Gymnasium lopen we de Wibautstraat af langs wederopbouwarchitectuur in verschillende gedaantes: de totalitaire architectuur van het Kohnstammhuis, modernistische architectuur van Staals Metropolis (met de uitstekende schuin geplaatste blokken op het dak) en Hertzbergers op Le Corbusier geïnspireerde Weesperflat, een brutalistische studentenflat met galerij op de vierde verdieping. Herman Hertzberger gaf hiermee, net 25 jaar oud, zijn visitekaartje af als architect. Tegenover de Weesperflat staat het indrukwekkende Namenmonument.
Per metro gaan we verder naar Zuid, waar nog meer dan genoeg OV-fietsen staan voor de hele groep. De Thomaskerk en de Sint Nicolaaskapel staan op het programma – helaas niet te bezoeken – waarna we naar de VU-campus gaan. Het begint al te schemeren en we gaan iets meer tempo maken, want de borrel wacht. Na het Burgerweeshuis en het geweldige Autopon, aan het einde van de Overtoom, haken de eerste deelnemers af. “Wanneer is de volgende betontour?” is de vraag die bij het afscheid wordt gesteld.
Tijdens de tour zijn we al plannen aan het smeden voor een nieuwe tour. Een kerkenpad in béton brut, een bezoek aan het beton van Den Haag en Leiden, een bezoek aan brutalistisch Rotterdam en Delft, een tour langs Vlaams brutalisme.
We doorkruisen het Rembrandtpark en komen langs Zanstra’s torenflat, nu Leonardo Hotel. De Sint Josephkerk is het de laatste onderdeel van de Brutalistische Betontoer. Ze staat er prachtig uitgelicht uit bij. Ondanks mijn waarschuwingen – of daardoor aangemoedigd – kan een aantal deelnemers de verleiding niet weerstaan om de poort van de Sint Josephkerk te openen om het suikerzoet gekleurde Candy Castle – een roze-lila-mintgekleurd kinderparadijs – te zien. Wellicht is dit nodig om de ondraaglijke grijsheid van de Betontour te doorstaan.
We gaan voor een borrel en een hap naar de School, een erg toffe plek voor de afsluiting van onze betontour. En een goede plek om nieuwe plannen te smeden voor nieuwe betontours. Er zijn meer dan genoeg liefhebbers, dat heeft de eerste tour bewezen. Of zoals deelnemer Bartho het zo mooi zegt:
C’est le béton qui fait la musique
Zelf op betontour?
Hier vind je de bouwwerken in Utrecht en Amsterdam die op de lijst stonden om te bezoeken. Met korte informatie, foto’s en links naar eerdere blogs. Niet elk gebouw hebben we gezien. Betontouren is keuzes maken.
Lees meer
Brutalisme in Nederland
Ook Nederland heeft een lange traditie van brutalistische architectuur: Stadhuis Terneuzen, de Aula van de TU Delft en het kantoor van SC Johnson in Mijdrecht.
➜ Lees meer
Brutalisme is…
Meer lezen over kenmerken, materialen en geschiedenis van het brutalisme als stroming is de architectuur?
➜ Lees meer
Oostblog 