Relicten uit de Koude Oorlog: Nederland staat er vol mee. Atoombunkers, gebouwen voor de opslag van kernwapens, de IJssellinie. Alles met het doel om de Rus uit je achtertuin te houden. Ook de luchtwachttorens zijn relicten uit de Koude Oorlog. Verspreid over heel Nederland zijn nog zo’n twintig van de oorspronkelijke 276 uitkijktorens over. Het merendeel van de luchtwachtposten is gebouwd in prefab schokbeton volgens het brutalistisch ogende raatbouw-systeem.
Kort na WOII werd het Korps Luchtwachtdienst (KLD) opgericht, dat een netwerk van luchtwachttorens neerzette in heel Nederland om ons te waarschuwen voor naderend gevaar. Dat naderende gevaar bestond uit vliegtuigen van onze geallieerde ex, de Sovjet-Unie, die letterlijk onder de radar vlogen. De radar was nog niet wat ie nu is. Vliegtuigen die op een hoogte van onder de 900 meter vlogen, werden niet door de radar waargenomen.
De torens werden 24/7 bemand door twee vaak vrijwillige luchtwachters, die in weer en wind vanaf een platform van 3 bij 3 meter, de lucht afspeurden naar vijandige vliegtuigen. Als je voor de KLD werkte was je taak KLD: kijken, luisteren, doorgeven.
Raatbouw: betonnen Kallax
Veel van de torens werden gebouwd op een al bestaande verhoging. Een molen, een heuvel, een fort. 138 posten werden helemaal nieuw gebouwd, waarvan het merendeel in prefab schokbeton in brutalistisch aandoende raatbouw: een soort gestapelde Kallaxkasten van IKEA, maar dan in ruw beton. De kosten moesten laag blijven, zowel voor bouw als onderhoud, en dat kon met deze bouwwijze. Er waren verschillende varianten op het thema, afhankelijk van de hoogte die de toren moest hebben. Boven een bepaalde hoogte kwamen er bijvoorbeeld steunberen bij. De onderste zeven raten werden opgevuld met tegels – een atypisch Kallax-accessoire – zodat je niet in en op de toren kon klimmen. Wij hebben het geprobeerd, het is vast mogelijk, maar ons lukte het niet.
Net als bij de IJssellinie – een in de jaren vijftig gebouwde peperdure waterlinie rond de IJssel, die slechts tot doel had een invasie van het Rode Leger enige tijd op te houden – vind ik de investering in een netwerk van luchtwachttorens een vreemde keuze. De technische ontwikkeling in luchtvaart en radartechnologie gingen razendsnel, de Hollandse Waterlinie had in WOII al bewezen meer iets uit het verleden te zijn dan voor de toekomst, en toch werden uit communistenangst, of om communistenhater VS te behagen, enorme investeringen gedaan waarvan je op je klompen kon aanvoelen dat het weggegooid geld was. Alles voor de veiligheid.
Al in 1964 werd de KLD stevig ingekrompen en in 1968 kwam een einde aan het spotten van rood vliegend gevaar vanaf de torens. Vliegtuigen spotten werd iets voor hobbyisten. Een paar torens bleven tot eind jaren zeventig in gebruik om inslagen van kernbommen te spotten, en werden uitgebreid met een atoomvrije schuilbunker nabij de toren.
Van luchtwachttoren tot duiktoren?
De toren van Bladel staat midden in een bos langs een doorgaande weggetje naar België, waarop het wemelt van recreanten in diverse gedaanten. Bij de bouw van de torens werd vaak bos aangeplant ter camouflage. De bomen zijn doorgegroeid, de toren niet. De bomen reiken inmiddels hoger dan de toren. Er zijn plannen om de toren te verplaatsen als onderdeel van de herontwikkeling Egyptische Poort. In dit plan uit 2017, uiteraard Toren van Bladel geheten, komt de toren als een soort duiktoren in een recreatieplas te staan. Alleen mag je er natuurlijk niet vanaf duiken. Ik heb geen idee hoe het met deze plannen staat, maar voor een gemeentelijk monument vind ik het een tamelijk oneerbaar voorstel.
De luchtwachttoren van Warfhuizen
In Warfhuizen staat luchtwachttoren 701, een van de best bewaarde exemplaren en vrijstaand dus goed fotografeerbaar. Lees het verhaal van deze toren op de website van het Groninger Landschap.
Kaart luchtwachttorens in Nederland
Klik in de balk boven de kaart op het pijltje (links) voor een overzicht van de gebouwen en objecten en de route. Klik op het vierkant rechts om de kaart in een volledig venster te openen.
Snelle feiten raatbouw luchtwachttorens
➜ Bouw: 1951-1959
➜ Architect: Marten Zwaagstra
➜ Bouw: NV Raatbouw en NV Schokbeton
➜ Brutality: ★★★
➜ Website: Luchtwachttorens.nl
Oostblog 