Ontworpen voor Bedrock, geplaatst in Tilburg
Tilburg heeft een bijzonder centrum. Het is een potpourri van modernistisch beton en glas, wat overgebleven historische baksteenbouw en art d’eco van het Paleis-Raadhuis. Volgens velen is het centrum van Tilburg erg lelijk. In Treurtrips heet dat ‘verrassend grootstedelijk, aangenaam pauper en veel Belgisch aandoende bebouwing’. In die gids wordt geen woord gewijd aan de abri’s en fontein van Beljon, betonnen gevaartes die er zo ontzettend op los detoneren en zo ontzettend zichzelf zijn dat geen enkele omgeving ze iets doet. Dat riekt naar brutalisme.
De betonnen bushokken of abri’s zien eruit alsof ze zijn ontworpen voor het station van Bedrock, woonplaats van de Flintstones. Lekker oerrr! Te zwaar en te massief voor hun functie. De roestige ketting, die dient als regengeleider, past helemaal in het plaatje, alhoewel ijzer in de steentijd niet bekend was. De bushokjes zijn niet meer in gebruik als bushalte. De fontein nog wel als fontein. Gebouwd in enorme rechthoekige blokken béton brut lijkt die te zijn ontworpen voor het centrale plein van Bedrock, maar is net als de bushokjes in Tilburg terechtgekomen.
Fontein en abri’s zijn ontworpen door Joop Beljon, een internationaal bekende omgevingskunstenaar die daarnaast lithograaf, schrijver en hoofd van de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag was. Een omgevingskunstenaar maakt een compositie voor een ruimte, als ware het een kunstwerk, waarbij alle componenten – gebouwen, wegen, straatmeubilair, kunst – volledig op elkaar zijn afgestemd.
Beljon kreeg in 1970 de opdracht om zijn omgevingskunsten los te laten op Tilburg. Hij ontwierp voor het Willemsplein een fontein die is geïnspireerd op het wereldberoemde Fallingwater van de Amerikaanse architect Frank Lloyd Wright, die meerdere befaamde brutalistische werken op zijn naam heeft staan, zoals het Guggenheim in New York. Er is bijzonder goed over plein en fontein nagedacht. We moeten er nog even op wachten, maar het schijnt dat de zon op 20 december – de kortste dag – exact diagonaal door de fontein schijnt.
Het gebied rond Willemsplein en de markt verkeert in een staat van onafheid. Er wordt rond de markt druk gebouwd en van een ander deel van de bebouwing kan je je prima voorstellen dat de sloophamer er binnenkort langskomt. Er zijn de afgelopen decennia al flink wat aanpassingen geweest op het oorspronkelijke cityplan. Jo Coenen ontfermde zich over de herinrichting van het Willemsplein, waarbij een deel van de fontein aan de kant van het Paleis-Raadhuis is verwijderd en uitgebreid tussen kerk ’t Heike en het stadhuis door. Onderdeel van het vernieuwde ontwerp was de pergola – een lange betonnen overdekte bank – die het plein afschermt van de drukke weg. Daar tegenaan is het kunstwerk de Maawmuur geplaatst met letters in mooi roestkleurig cortenstaal.
Het centrum van Tilburg is een laboratorium geweest voor moderne stadsplanning. Nadat de voor Tilburg zo belangrijke textielindustrie failliet ging, werd in de jaren zestig en zeventig het centrum herschapen. De ruimte die beschikbaar kwam door afbraak van textielfabrieken moest worden opgevuld. Niet de minste architecten ontfermden zich over deze megaklus en herschiepen het stadscentrum.
Modernist Auke Komter tekende voor het eerste ontwerp van de nieuwe city, waar Broek en Bakema hun Katterug-variant overheen legden. Toenmalige burgemeester Cees Becht ging mee in de sloop- en opbouwplannen en kreeg al gauw de bijnaam Cees de Sloper. Jos. Bedaux (die punt achter Jos hoort daar echt te staan) tekende voor het kantongerecht (1963), de Schouwburg (1961) is van de hand van Holt en Bijvoet en het Stadhuis (1972) is ontworpen door Kraayvanger Architecten, dat ook betrokken was bij de abri’s en fontein van Joop Beljon.
Bureau Broek en Bakema ontwierp in de persoon van projectarchitect W.J. van der Jagt het centrumproject Koningswei. De Katterug is daar de manifestatie van: een over een paar honderd meter in een lichte boog gebouwde betonnen ‘stadsmuur’ met woningen, winkels en horeca, en met een ‘stadspoort’ erin waar het verkeer onderdoor raast.
Broek en Bakema hadden nobele doelen met hun concept van wall & spine. Katterug is …’designed around man and his needs, in this case the need to feel at ease in a town‘. De Katterug was een ruggengraatgebouw dat de verbindende schakel moest vormen tussen het centrum en het nieuwe marktplein.
Tot zover de theorie. In de praktijk zijn de plannen niet in hun volledigheid uitgevoerd. Een tunnel voor het verkeer van de Stadsring, zodat de route van centrum naar markt niet doorsneden werd, of een verhoogde voetgangerszone in de Katterug die de winkelaars over de Stadsring tilde: het is er niet van gekomen. Ook is de ruggengraat niet in zijn gehele geplande lengte gebouwd, waardoor er minder verbinding tot stand kwam tussen centrum en plein. We zullen dus nooit weten of het plan had gewerkt en de ease was bereikt als de weg was geplaveid met álle beoogde goede bedoelingen.
Snelle feiten betonnen bushokjes of abri’s
➜ Ontwerp: Joop Beljon in samenwerking met Kraayvanger Architecten
➜ Bouw: 1973
➜ Stadhuisplein, Tilburg
➜ Gemeentelijk monument 0855/2710
➜ Brutality ★★★★
Snelle feiten fontein van Beljon
➜ Ontwerp: Joop Beljon in samenwerking met Kraayvanger Architecten
➜ Bouw: 1972
➜ Willemsplein, Tilburg
➜ Gemeentelijk monument 0855/2711
➜ Brutality ★★★★
Bronnen en verder lezen
- Beeldkwaliteitplan Stadhuisplein Tilburg (november 2013)
- Brabants Dagblad (28 maart 2020): Advies voor Stadsforum: ‘Behoud fontein van Beljon op Willemsplein’
- Tilburg.com: Wat staat er eigenlijk op de MAAWMUUR aan de Schouwburgring?
- J.B. Bakema (1981): Thoughts about architecture
- Mark van Wonderen en Yolanda Huntelaar (2020): Treurtrips: (her)ontdek Nederland
Oostblog 