Bij de bustocht van het vliegveld naar Belgrado centrum rijd je langs zeker twee opvallende bouwwerken: de Westelijke stadspoort, een gespleten torenflat met een UFO ertussen en een rare vervallen toren. Achter die toren bleek nogal een verhaal te zitten.
Als je vanuit het oude centrum een van de bruggen oversteekt en langs de Sava loopt kom je langs een monument ter nagedachtenis aan de 23.000 mensen die in het concentratiekamp van Belgrado zijn omgekomen. Als je langs het monument van de Sava af loopt, langs een sportterrein, kom je uit in een armoedige, wat dorpse buurt. Vervallen huisjes, was aan de lijn, veel groen, veel graffiti. En een vervallen torengebouw dus.
Philips in Joegoslavië
De toren was het middelpunt van het oude tentoonstellingsterrein dat vlak voor WOII werd geopend: Staro Sajmište. Dat Staro – oude – is er trouwens pas later bijgekomen, toen er een Novo Sajmište kwam. Staro Sajmište was een prestigieus project en moest de Joegoslavische economie stimuleren. Het terrein besloeg 17.000 vierkante meter. In de paviljoens, gebouwd in modernistische stijl, werden de nieuwste en hipste producten en designs tentoongesteld. Onder meer Duitsland, het Ottomaanse Rijk, Italië en Roemenië hadden er een paviljoen. En een stukje Neerlands trots: de toren werd door Philips gebruikt voor de eerste televisie-uitzendingen in de Balkan.
Van beursterrein naar dodenkamp
Tijdens de oorlog werd Staro Sajmište door de Duitsers gebruikt als concentratiekamp en later doorvoerkamp. Staro Sajmište maakte deel uit van het grondgebied van fascistisch Kroatië. Zo’n 23.000 mensen zijn in het kamp omgekomen, waaronder 10.000 Joden, en ook veel Roma en Serviërs.
Bombardementen en verval
De meeste gebouwen zijn door geallieerde bombardementen in 1944 vernield. Het Spaciç-paviljoen (het door gevangenen gerunde ziekenhuis van het kamp) en het torengebouw doorstonden het bombardement, waarbij ruim 100 gevangen omkwamen. Ook zijn nog arbeidserswoningen van de bouwvakkers en meerdere barakken bewaard gebleven. In het voormalige Turkse paviljoen is een restaurant gevestigd. Unheimisch als je weet dat dit de plek is waar de lijken werden verzameld.
De komst van de kunstenaars
De overgebleven gebouwen en barakken zijn sinds 1952 beschikbaar gesteld aan kunstenaars. En die zitten er nog steeds, alhoewel zwervers, krakers en andere vage types de kunstenaars een beetje hebben verdrongen. Ook het torengebouw is nog steeds in gebruik door kunstenaars. Er wordt al jaren gesoebat of het terrein niet moet worden omgevormd tot een herdenkingsplek. Tot op heden is het daar niet van gekomen.
- A visit to Staro Sajmište
Prachtige interactieve kaart met foto’s en interviews met ex-gevangen. - Forensic Architecture: Staro Sajmište: The Inverted Horizon
3D-weergave voormalig kamp - Cultures of history Forum: Remembrance in Transition: The Sajmište Concentration Camp in the Official Politics of Memory of Yugoslavia and Serbia (2015)
Oostblog 