Roadtrip Estland 3: van Narva naar de Baai van Hara

Langs de relicten van een Sovjet Atlantikwall

Deel 3 van de roadtrip door Letland en Estland start in Narva in het oosten van Estland, aan de grens met Rusland. De dag begint met een ochtendwandeling langs de indrukwekkende in baksteen opgetrokken textielfabriek Kreenholm en een authentiek Kulturpalast. Vervolgens rijden we via de kustweg richting Tallinn. We stoppen bij de compleet ontmantelde onderzeebootbasis Hara Allveelavade Sadam. In de Harabaai werd onderzoek gedaan naar het demagnetiseren van onderzeeërs om ze zo minder vatbaar te maken voor mijnen. Langs een groot deel van de kust zijn overblijfselen te vinden van de Atlantikwall die hier tijdens de Sovjetbezetting werd gebouwd: uitkijktorens, bunkers, prikkeldraad, laboratoria en kazernes.

We overnachten in het Central Hotel in Narva, waar bijna iedereen spreekt Russisch. 95% van de bewoners heeft Russische roots. In het blok waar het hotel zit wordt een zekere vorm van vermaak geboden. De aldaar werkzame dames komen van pas als we op zoek zijn naar een kurkentrekker. Tegenover het hotel is een nachtclub, waar we de hele avond niemand naar binnen zien gaan. Tezamen met de casino’s en oversized winkelcentra zijn dit de typische voorzieningen voor een grensstad, maar momenteel is de grens met Rusland potdicht. Geen klandizie dus. We zien geen vrachtwagen of auto de grensbrug oversteken, alleen een sporadische voetganger met rolkoffer.

Textielfabriek Kreenholm

We volgen de oever van de grensrivier Narva – aan de overzijde ligt Rusland – en lopen richting textielfabriek Kreenholm. Onderweg komen we langs waterkrachtcentrale HPP-13 uit 1955, die half Sint Petersburg van stroom voorziet. Als de NAVO nog een keer een stad in het donker wil zetten dan is dit een makkelijke prooi.

We weten dat er alleen op zondagen tijdens het toeristenseizoen rondleidingen zijn bij Kreenholm, maar wij verwachten wel ergens het terrein op te kunnen sneaken. Helaas, te veel en te hoge hekken. De buurt rond de fabriek is ook al interessant, met veel woonkazernes voor de fabrieksarbeiders, de oudste in baksteen, de nieuwere in Stalin- en Brezjnevvstijl.

Kreenholm werd opgericht in 1857 in de tijd van het Russische Rijk. In de hoogtijdagen werkten hier ruim 10.000 mensen, waarmee het de grootste textielfabriek van Europa was. In de Sovjettijd werd de fabriek uiteraard omgedoopt tot Lenin textielfabriek. Sinds 2010 is de fabriek niet meer in gebruik, alhoewel een klein textielatelier een restart maakte onder de originele naam Krenholm.

Cultuurpaleis in verval

Vlakbij de fabriek is het Cultuurpaleis Vasili Gerassimov, vernoemd naar een socialistische stakingsleider uit de begindagen van de Kreenholmfabriek. Het is gebouwd volgens de exacte projectrichtlijnen uit Moskou in typisch classicistische Stalinstijl. Je ziet dit model overal in de voormalige Sovjet-Unie en haar satellieten terugkomen. ‘Geraska’ – zoals de inwoners hun dom kultury liefkozend noemen – verkeert in erbarmelijke staat sinds een jaar of tien geleden het dak en een deel van het interieur werden verwoest door een brand. De plannen om het Cultuurpaleis weer nieuw leven in te blazen ketsen keer op keer af op geld. De renovatiekosten worden geraamd op 12 miljoen euro. De eigenaar – een Rus, niet handig dezer dagen – en de gemeente komen er financieel niet uit. Op deze website zie je hoe het gebouw er sinds de brand van binnen uitziet. De schoonheid schemert er nog doorheen, treurig is het verval.

Van Watertorenflat naar onderzeebootbasis

We nemen afscheid van de iconische Watertorenflat en verlaten Narva. We rijden in een ruk door naar de onderzeebootbasis van Hara die daar door het Rode Leger tussen 1956 en 1958 werd gebouwd. De bewoners van het schiereiland Juminda hadden het nakijken: ze moesten weg, ze woonden van de ene op de andere dag in een geheime militaire zone. Zo geheim dat ze op geen enkele kaart stond en zonder de juiste papieren niet toegankelijk was.

Er kwamen zoeklichtstations, een raketbasis met grond-luchtraketten, een grenswachtradar en een grenswachtcordon. Het grootste project was de basis voor de demagnetisatie van onderzeeërs onder de illustere naam Militaire Eenheid No. 53083, roepnaam Zmeika. Onderwaterdemagnetisatie is een ingewikkeld proces om onderzeeërs te demagnetiseren met een systeem van kabels, zodat magnetische mijnen niet afgaan als je er met je submarine overheen vaart. Wereldwijd bestonden er maar drie van dit soort bases. Later werd de baai het epicentrum van een onderzoeksinstituut, het eerste ‘marineonderzoekspolygoon voor de bescherming van schepen tegen contactloze mijnen en torpedowapens’ ter grootte van bijna 100 hectare: de gehele baai en omgeving.

De bodem van de Harabaai was vergeven van kriskrassende kabels aan betonnen palen, sleepplatforms, hydrofoons en andere sensoren. Er werd onderzoek gedaan naar de fysieke velden (geluid, magnetisme, straling) van oorlogsschepen. In de buurt van de basis en de huidige jachthaven zijn nog veel relicten te vinden uit de Sovjetperiode, maar dat was me niet bekend toen wij er waren. In dit document staan een paar honderd foto’s van alle barakken, kantoren en andere gebouwtjes.

Betonnen pier van onderzeebootbasis

We parkeren de auto vlakbij de jachthaven en lopen richting pier. Het is de bedoeling dat je een toer boekt van 10 euro per persoon, aldus Harasadam.ee. We zien alleen een paar bouwvakkers, geen rondleidingen vandaag zo te zien, dus gaan we maar gewoon de pier op. De bordjes betreden op eigen risico zijn er niet voor niets. Het beton is zo rot als een mispel, de gebouwtjes staan op instorten, je moet opletten waar je je voeten zet. De pier verdubbelt tot twee naast elkaar gelegen bruggen in gewapend beton. Haaks hierop staat een tweede pier die verbonden was met metalen bruggen die ongetwijfeld zijn meegenomen als oud ijzer en vervangen door aluminium bruggen. Het is een bijzondere plek en tof om rond te struinen over de betonnen resten, vrolijk versierd met graffiti.

Toen de Russen in 1993 de basis verlieten, werd die eerst compleet ontmanteld. De technische installaties en antieke computers werden overgebracht naar Primorsk nabij Sint Petersburg waar de tests werden voortgezet. Alles van waarde is daarna verwijderd, een zeer vasthoudend groepje ijzerboeren heeft vrijwel alles wat van metaal is verwijderd.

Op deze pieren stonden dieselaggregaten, spanten en kabeltrommels. Ik stel me zo voor dat vanaf de pier de kabels voor de metingen en het demagnetisatieproces werden uitgerold en gespannen.

Verlaten laboratoriumgebouw

Aan de overzijde van de baai ligt het dorpje Suurpea, dat in de jaren vijftig en zestig een groeispurt beleefde omdat hier de gezinnen van de Rode Marine werden gehuisvest, in totaal zo’n 1000 mensen. Er kwamen kazernes, clubs, scholen, watertorens, een ziekenhuis. De mariniers werkten veelal in de kantoren en laboratoria van de magnetismemeetstations (контролно-измерительная магнитная станция).

Een van de plekken waar veel mensen werkten was het Hoofdlaboratoriumgebouw van het Instituut voor Demagnetisatie (главный лабораторный корпус), op Google Maps aangeduid met de Estse naam Instituudi hooned. Vanaf hier liepen enorme bundels kabels via de bodem van de baai naar de pier aan de overzijde. Op het dak bevond zich observatie- en communicatiepost nr. 53 waarvandaan de baai in de gaten kon worden gehouden. Dat brakke provisorische huisje is er nog steeds.

We laten ons niet weerhouden door de bordjes verboden toegang en kijken eindeloos rond in en om het Hoofdlaboratorium. Ook hier is alles van waarde verwijderd. Blijkbaar wordt op deze plek nog wel eens een stevig dansfeest gegeven. Het is ook echt een waanzinnige plek met brede lage ramen zonder glas, vizieren die uitzicht bieden over de baai. Ook hier zijn de muren opgesierd met graffiti.

Woonblokken met Sovjetbehang

Vlakbij het laboratorium is het dorpje waar de Rode Mariniers woonden met hun gezinnen. Dit waren echt mooie huizen, degelijk gebouwd met dubbele ramen, mooie balkonnetjes en fraaie plafond versieringen. Heel wat anders dan de Plattenbauflats uit zestiger jaren. Mariniers kregen hier in de nadagen van hun carrière een rustige baan op een rustige plek met een mooie woning.

Naast een sportveld en openluchttheater staan drie woonblokken op een rijtje. De achterste is keurig gerenoveerd en staat netjes in de verf. De middelste is ook bewoond en redelijk onderhouden, het eerste blok staat leeg en grotendeels leeggerausd. De ooit prachtige visgraatvloeren zijn verwijderd, de trapleuningen zijn door de oud ijzerboer meegenomen, ruiten zijn kapot, de natuur neemt het hier langzaam over. Het Sovjetbehang in vrolijke kleuren en motieven komt van de muren. Erachter zitten Russische kranten van de Rode Marine en de Baltische vloot.

Overnachten in voormalige rybchoz

We overnachten in het Art Hotel in Viinistu op dezelfde landtong als waar het laboratorium en het dorpje Suurpea liggen. Het hotel bevindt zich in een van de loodsen van wat ooit de rybchoz was: een visbedrijf van de staat. We kijken uit op het haventje waar vroeger de vissersboten hun lading losten. Even verderop is de fabriek waar de vis werd ingemaakt. Achter het hotel staat een gebouw dat lijkt te hebben gediend als opslag, kantine en administratie. De deur van het pand staat open, wat we zien als een uitnodiging om naar binnen te gaan. We treffen kasten vol met stoffige serviezen van Intourist, het staatsreisbureau van de Sovjet-Unie. In een van de kamers ligt de administratie op een bureau alsof men van de ene op de andere dag is vertrokken en de boel de boel heeft gelaten. Hierin werd de vangst genoteerd, de laatste notities dateren van 1993. In de grote ruimte (de kantine?) zijn vreemd genoeg posters en plaatjes die lijken te zijn gebruikt voor brandweeroefeningen. Het lijkt wel of we in een kunstproject zijn beland, maar daarvoor oogt het te echt.

Tijdens de wandeling langs de kust van het schiereiland komen we nog meer overblijfselen tegen die herinneren aan de Rode Marine die hier zat. Helemaal op de kop van de landtong staat een observatiepost met uitkijktoren en zijn bunkertjes die door loopgraven verbonden lijken te zijn geweest. Elders zie je nog bakstenen optrekjes, hekken en paaltjes en ook een soort openluchttheater waarvan onduidelijk is uit welke tijd het dateert, maar ongetwijfeld ook uit de Sovjettijd.

Atlantikwal wordt Green Belt

Niet alleen hier rond de Harabaai, vrijwel de gehele Estse kust werd in 1946 een militaire zone. Veel mensen raakten huis, haard en levensonderhoud kwijt. Alleen met de juiste vergunningen mocht je de zone betreden of doorkruisen, ook als je in de visserij werkte. Familie die op bezoek wilde komen moest een vergunning aanvragen, die lang niet altijd werd verleend.

Sovjet-grenswachten hielden het gaan en staan van de lokale bevolking in de gaten. Zwemmen was alleen overdag toegestaan, na 22:00 uur mocht niemand nog in de buurt van de waterkant komen. Net als der Mauer werd deze Atlantikwall geframed als een soort Antifascistische Schutzwall, maar alle hekken, prikkeldraad en uitkijktorens waren er vooral op gericht dat niemand de Sovjet-Unie ontvluchtte.

Nadat het Rode Leger in 1993 Estland verliet, kwam er 87.000 hectare land vrij, op sommige plekken ernstig vervuild, op andere plekken voorzien van vaak abominabele militaire Sovjetbouw. De vraag is wat er met deze legacy moet gebeuren. Herbestemmen of verwijderen van deze relicten is duur. Vooralsnog gebeurt er dus weinig mee. Rond het Hotel in Viinistu worden in ieder geval de oude visserijgebouwen hergebruikt, maar wat moet je met al die vervallen wachttorens en laboratoria?

Maar van de positieve kant: dankzij de ontoegankelijkheid van het kustgebied ontstond er een groot ongerept natuurgebied. Niet alleen in Estland: deze Green Belt loopt langs de gehele buitengrens van de Sovjet-Unie en de landen in haar invloedssfeer, van de Barentszzee bij Finland tot de Zwarte Zee bij Roemenië. De complete Green Belt, dat lijkt me een supergoed idee voor een volgende roadtrip!

Meer roadtrippen in Estland en Letland

• Ruurd Kok, Het omstreden Sovjeterfgoed in Baltische staten moet toeristen trekken. In: Trouw 31 augustus 2022
• Militaarse Hiiumaa Teejuht, gids militaire objecten Estland
• Demagnetiseerimise instituudi laboratoorne peakorpus Pärispeal Kuusalu vallas Harjumaal (Het hoofdlaboratoriumgebouw van het Instituut voor Demagnetisatie bevindt zich in de gemeente Kuusalu, in de provincie Harju) (pdf)
• Hara sadama linnak Hara külas Kuusalu vallas Harjumaal (pdf) (Hara-havennederzetting in het dorp Hara, gemeente Kuusalu, provincie Harju)
• The Estonian University of Life Sciences, The Estonian Green Belt
• Estonian University of Life Sciences, Comprehensive study of Estonia’s coastal zone protection and conservation (pdf)
• Mart Kalm (2010), Gebouwd erfgoed van West-Virumaa van de twintigste eeuw (Lääne-Virumaa XX sajandji Ehituspärand)
• harasadam.ee
• www.viinistu.ee/mohni