Zenica: Bosnische staalstad als decor voor flets Oranje

Op 19 november speelde het Nederlands elftal zijn laatste groepswedstrijd van de Nations League in stadion Bilino Polje in Zenica, een uurtje rijden van de Bosnische hoofdstad Sarajevo. Het B-elftal van Oranje zakte behoorlijk door het ijs tegen het Bosnische team, nummer 75 op de FIFA-ranglijst. Het werd een beschamende 1-1, maar dat maakte niet uit: het was een wedstrijd om des keizers baard. Sjoerd Mossou schreef voor AD over de ambiance waarin Oranje speelde: ‘Voor liefhebbers van ouderwetse, gare oostblokstadions waar de verf van de muren afbladdert, was het genieten.’ En: ‘Dat had ook wel iets: de spelers van Oranje bereidden zich voor in een kleine kleedkamer met houten bankjes en vergeelde douchegordijnen.’ Die vergane Yugo-glorie zie je terug in heel Zenica.

Zenica – met tegen de 100.000 inwoners – was voor Joegoslavië een belangrijke staal- en mijnstad. De groei van de industrie zorgde in de jaren zeventig voor een flinke groeispurt. Er werden talloze hoogbouwflats gebouwd om de arbeiders en ingenieurs te huisvesten. Die flats verwelkomen je nog steeds als je de stad binnenrijdt. Langs de hoofdweg staan verder uit de kluiten gewassen hotels die ooit heel chic waren. Het dreigende weer maakt het grijsgrauwe plaatje compleet. In de Kroatisch-Bosniakse oorlog van 1992 tot 1994 werden raakten verschillende fabrieken beschadigd bij bombardementen. Ze zijn nooit meer in gebruik genomen. De teloorgang van de staal- en papierindustrie en de oorlog betekenden een stop op de groei.

De stad oogt arm maar best gezellig. We eten er prima, de ober spreekt perfect Engels – kom daar maar eens om in Republika Srpska – en het is hier duidelijk ‘Bosniaks’ en niet Servisch: de sfeer is relaxter en in het straatbeeld zijn minder getatoeëerde sportschooltypes in trainingspakken te zien. Bij het uiterst brute Gradska kafana drinkt de hippe jeugd koffie of pleegt een ijscoupe. Tijdens mijn bezoek aan Zenica heb ik geen foto’s genomen van het stadion waar Oranje speelde, maar wel van twee aanpalende gebouwen: de megawolkenkrabber Lamela en Hotel Internacional.

Snelle feiten Gradska kafana | Zenica
➜ Architect: Mugdim Čukle
➜ Bouw: 1978
➜ Trg Bosne i Hercegovine, Zenica | Bosnië en Herzegovina

Een bezoek aan Hotel Internacional

Hotel Internacional is al geruime tijd gesloten. Het was het paradepaardje van Zenica waar internationale kopstukken uit de metaalindustrie in de watten werden gelegd voor en na de onderhandelingen over de in- of verkoop van ijzeren zaken. De voormalige werknemers zijn nog steeds trots op ‘hun’ hotel en hebben zich over de nalatenschap ontfermd, waardoor in ieder geval het interieur redelijk goed behouden is gebleven. Op heel veel achterstallig onderhoud na dan. Er zijn plannen om het hotel te revitaliseren en er wordt gerept over de aanleg van een tunnel naar het stadion, zodat de sporters in de toekomst veilig en droog naar hun werk kunnen.

We hebben mazzel, de deur van Hotel Internacional is geopend. Twee heren – een potentiële koper? – bezichtigen het hotel. Ik hoor de naam Izetbegović vallen. De inmiddels overleden Alija was de voormalige president van Bosnië-Herzegovina, ook zijn zoon Bakir zit of zat in de politiek. Ach ja, het zal wat. Ik heb verder geen idee waar ze het over hebben. Het interieur van het hotel is groots: houtgravures, kroonluchters, modernistische trappen. Dit was echt een waanzinnig mooi hotel!

Het hotel bestaat uit twee schuin geplaatste vleugels rond een centrale hogere kern met rookglas op een onderbouw van drie verdiepingen in Yugobrutalistisch beton. Er steekt aan alle kanten beton uit. Hier zijn de Joegoslavische koningen van het voorgespannen beton aan het werk geweest.

Snelle feiten Hotel Internacional | Zenica
➜ Architect: Slobodan Jovandić
➜ Bouw: 1978
➜ Bulevar Kulina bana 29, Zenica | Bosnië en Herzegovina

Zgrada Lamela: brutalistische wolkenkrabber

De brute wolkenkrabber Zgrada Lamela is net als het hotel ontworpen door Slobodan Jovandić. Het is een meer dan indrukwekkend staaltje betonarchitectuur: 27 verdiepingen en 101 meter hoog. Daarmee was Lamela lange tijd de hoogste torenflat van Joegoslavië, tot in 1980 de 117 meter hoge Westelijke Stadspoort (Genex Tower) in Belgrado die titel overnam. Als je een raampje aan de noordzijde hebt, kijk je het stadion in. Een oude ansichtkaart laat zien dat men vroeger trots was op dit wooncomplex – anders figureer je niet op een ansichtkaart – en dat het complex toen een fris en vrolijk voorkomen had, als een getrapte ijsschots met frisse gele panelen. Tegenwoordig is de boel wat grijzer en grauwer en het beton wat rotter. Maar indrukwekkend blijft het.

Snelle feiten Zgrada Lamela | Zenica
➜ Architect: Slobodan Jovandić
➜ Bouw: 1971-1976
➜ Bulevar Kulina bana 28, Zenica | Bosnië en Herzegovina

Bosnisch Nationaal Theater als ode aan het metaal

Zenica was in Joegoslavische tijden door zijn industrie een belangrijke stad. Anders had het met het Bosnisch Nationaal Theater nooit het grootste theater van Joegoslavië gekregen. Het is een behoorlijk megalomaan gebouw met aan de flanken twee ronde kokers in ribbeton en een zeer modernistische rechthoekige versie van een klassiek theater. Bij de entree hangt een metalen sculptuur van de beroemde Joegoslavische kunstenaar Dušan Džamonja. Het theater stond er tijden lang weinig florissant bij door jaren van verwaarlozing en oorlogsschade, maar werd in 2017-2018 keurig gerenoveerd.

Snelle feiten Bosnisch Nationaal Theater (Bosansko narodno pozorište) | Zenica
➜ Architect: Jahiel Finci en Zlatko Ugljen
➜ Bouw: 1978
➜ Trg Bosne i Hercegovine 3, Zenica | Bosnië en Herzegovina

De helden van mijn, boot en trein

De volgende ochtend gaan we in de stromende regen per auto langs een aantal andere monumenten. De befaamde beeldhouwer Vladimir Herljević, geboren in het nabijgelegen stadje Vareš en opgeleid in Zenica en Zagreb, is verantwoordelijk voor twee bijzondere openbare kunstwerken. Het eerste is een bronzen beeld, Galiot, een roeier op een ‘galjoot’ in actie. Dit kunstwerk staat trots voor het RMK Inženjering-gebouw met zijn steltachtige betonnen pilotis. Het tweede werk, een stenen gedenkteken voor mijnwerkers en ingenieurs, staat vlakbij het terrein van de kapotgeschoten metaalfabriek van Zenica. Het staat op een treurige locatie, op een parkeerterrein bij een garage en gordijnenhal. Ik weet wel betere plekken voor dit standbeeld.

Een derde monument – van de hand van beeldhouwer Zdenko Grgić – staat bij het station. Althans… de sokkel is alles wat ervan over is sinds de volledige verwoesting tijdens de oorlog van begin jaren negentig. Het in brons uitgevoerde monument werd in 1970 gemaakt ter ere van 20 jaar zelfbeheer van de warmtekrachtcentrale van Zenica. Men was er trots op blijkbaar, want ook dit monument werd afgebeeld op Joegoslavische ansichtkaarten.

De spomenik van Zenica

De regen is niet bepaald minder geworden. We rijden de Smetoviberg op richting de beroemde spomenik, Servokroatisch voor monument. Bij het fijne maar uitgestorven Restoran 960 – nabij het Adrenalinski Park! – drinken we ons met koffie moed in om de permanente wolkbreuk te trotseren. Kleddernat komen we bij het monument aan, op een picknickplaats met uitzicht op Zenica, maar daarvan valt vandaag weinig te zien. Het monument is een soort spook meets totempaal, in grijs beton met rode ster. Hier worden de Partizanen uit Zenica herdacht – vooral Bosnische moslims – die in mei 1942 omkwamen tijdens gevechten met de As-mogendheden – Italianen en Kroatische ustaše – en Servische chetniks.

Echt origineel is het monument overigens niet meer. De spomenik raakte – zoals vele andere spomeniki – ernstig verwaarloosd. In 2003 werd de totempaal omgetrokken en gestript om als oud ijzer te worden verkocht. Alleen het geraamte was nog over. De lokale bevolking zorgde ervoor dat het monument snel weer werd gerepareerd en opnieuw werd bekleed. Uit deze tijd stamt – tegen mijn verwachting – in de rode ster. Meer lezen over de spomenik van Zenica? Ga naar de onvolprezen Spomenik Database.

Op advies van de ober Restoran 960 nemen we nog een kijkje in de berghut Planinarski Dom aan het einde van de doodlopende weg. Dit was een geliefde uitvalsbasis voor Tito en zijn kameraden om op jacht te gaan. Het is ochtend maar mijn ontvangstcomité heeft al wel een rakia of twee, drie op. Het staat er blauw van de rook. Tito hangt gezellig aan de muur.

Als we weer naar buiten gaan, wordt de regen eindelijk minder. We dalen de heuvel af op weg naar Tuzla.