Vanuit de trein zie je net voorbij station Ede een enorm bakstenen poortgebouw met ‘ENKA’ erboven. Dit was de entree naar het fabrieksterrein van de Nederlandse Kunstzijdefabriek (beginletters: EN en KA) die hier in 1922 verrees. Samen met de komst van kazernes zorgde ENKA voor een snelle groei van Ede. Ede werd gekozen vanwege de lage grondprijzen, beschikbaarheid van zuiver grondwater, nabijheid van de spoorlijn naar Duitsland en relatief lage lonen. Om de arbeiders van huisvesting te voorzien, richtte het bedrijf Woningbouwvereniging Vooruit op.
Het fabriekscomplex werd gebouwd op de woeste heidegrond direct aan het spoor. Rond 1929 was ENKA de grootste fabriek van Nederland met ruim 5.000 werknemers. Op enige afstand – aan de andere kant van het station maar aan dezelfde kant van het spoor – werd een fabrieksdorp gebouwd dat bekend kwam te staan als ENKA-dorp, Tuindorp Vooruit of Tuindorp Poortlaan.
Al in 1919 besloot de gemeenteraad dat er een tuindorp moest komen, geïnspireerd op de Britse Garden city movement die in die periode wereldwijd veel navolging kreeg. Het plan was om in twee fases 300 arbeiderswoningen te bouwen. Fabriek en woningbouwvereniging werkten nauw samen: ENKA financierde de bouw, hield toezicht en had grote invloed op het bestuur van de vereniging.
De economische crisis van de jaren dertig had grote gevolgen; in 1935 waren er nog maar 2.000 mensen bij ENKA werkzaam. Voormalige arbeiders trokken weg, een derde van de woningen in het tuindorp kwam leeg te staan waardoor de wijk in verval raakte. Na de crisis kreeg ENKA weer de wind in de zeilen en ging het bedrijf mee op de golven van de economische conjunctuur, tot uiteindelijk in 2002 het doek viel. ENKA Ede was niet meer.
Na een periode van leegstand en neergang werd het fabriekscomplex ontmanteld en bleef alleen een aantal monumentale gebouwen behouden: het poortgebouw, twee hallen, het kleed- en schaftlokaal, het EHBO-gebouw en twee imposante schoorstenen. In de voormalige kantine is nu een school gevestigd in een waarachtig staaltje betonarchitectuur. De uitstekende delen aan weerszijden lopen nu dood in de lucht, voorheen stonden ze in verbinding met de fabriek. Waar eens de fabriek stond, staat nu de compleet nieuwe woonwijk ‘Op ENKA’, op loopafstand van station Ede-Wageningen en vlakbij bos en hei.
Ook van Tuindorp Vooruit is maar een klein gedeelte behouden gebleven. Gelukkig wel het tuindorpigste stuk. Als je over de Parkweg loopt, is de entree van het tuindorp niet te missen. Twee poortgebouwen flankeren de ingang naar de Poortlaan. Vanaf hier tot aan het Poortplein hebben bijna alle huizen de status van gemeentelijk monument. Aan beide zijden van de Poortlaan staan rijtjeshuizen met voortuintjes, de meeste onder een langskap. Halverwege de Poortlaan bevindt zich een rustig groen hofje, bereikbaar via een poort. In de bocht staat een hoger huis met tuitgevel.
Ook aan het Poortplein staan poortgebouwen aan weerszijden van de straat. Onder de poortjes waren vroeger kruidenier Van Maanen en groente- en fruithandel Berends gevestigd. Het Poortplein wordt omlijst door leibomen en aan de westzijde staat de openbare lagere school Vooruit uit 1929. De school was niet in de oorspronkelijke plannen opgenomen en is ontworpen door de dienst Gemeentewerken.
Het dorp kreeg een traditionele uitstraling met poorten, hofjes, kromme straten, grote tuinen en veel groen. De eerste bouwfase (1921-1922) bestond uit 159 woningen en twee winkels en werd ontworpen door P.J.W.J. van der Burgh en Frits Eschauzier. Deze fase kenmerkt zich door compacte rijtjeshuizen met rode bakstenen, zadeldaken, voortuinen en diepe achtertuinen. De tweede fase (1925), ontworpen door Van der Burgh, omvatte 140 woningen en had een meer open opzet.
De huizen waren bescheiden maar voor die tijd behoorlijk modern. Ze hadden een badkamer en slaapkamer op de begane grond. De enorme tuinen waren prima geschikt voor het verbouwen van groenten en houden van kippen. Toegangspoortjes tussen de huizenrijen leidden naar de achterommetjes. Door beperkte middelen werden de woningen eenvoudiger uitgevoerd dan gepland. De detaillering in de tweede fase was helemaal sober, pas in de jaren dertig werden voorzieningen zoals schuurtjes en inbouwkasten toegevoegd.
In de beginjaren woonden er vrijwel uitsluitend ENKA-arbeiders in Tuindorp Vooruit. De bewoners moesten zich aan strenge regels houden: de woningen mochten alleen worden gebruikt om te wonen, niet voor nering en verkoop, en alcohol was verboden. Overtreding van de regels kon leiden tot huuropzegging door Vooruit.
In de jaren negentig werd het meest karakteristieke deel van het tuindorp gerenoveerd. Hierbij werden geveldetails en oorspronkelijke roedeverdeling van ramen en deuren zoveel mogelijk hersteld. Historische kenmerken zoals de poorten, hofjes en hagen bleven behouden, en nieuwe bestrating en verlichting versterkten de oorspronkelijk sfeer. Minder beeldbepalende delen, zoals woningen uit de tweede fase, werden vervangen door historiserende nieuwbouw. De gemeente wilde graag veel poortjes, en die kreeg ze, met een knipoog naar het oorspronkelijke ontwerp.
Snelle feiten Tuindorp Vooruit
➜ Architecten: Petrus Johannes Wilhelmus Jacobus van der Burgh en Frits Eschauzier
➜ Bouw: 1921-1925
➜ Opdrachtgever: Woningbouwvereniging Vooruit
➜ Fabriek: ENKA (Nederlandse Kunstzijdefabriek)
➜ Omvang: eerste fase (1921-1922) 159 woningen en twee winkels, tweede fase (1925) 140 woningen (alleen Van der Burgh)
➜ Status: meeste huizen rond Poortlaan en Kerkweg (oostzijde) zijn gemeentelijk monument. Bouw uit tweede fase, huizen rond Parkhof en westelijke deel van Twijnstraat (eerste fase) zijn rond 1997 vervangen door historiserende nieuwbouw. Woningen aan Blokkenweg al eerder vervangen, waarschijnlijk rond 1950. Woningen aan de Parkweg tussen Poortlaan en Blokweg zijn in 1944 verloren gegaan bij een bombardement.
Oostblog 