Halle-Neustadt: DRR-modelstad staat nog steeds vol socialistische kunst

Deze zomer zijn we bepakt en bezakt naar Leipzig gefietst. De tocht begon eind juni in Enschede en ging langs onder meer Dessau, Maagdenburg en Halle. Spoiler: we hebben Leipzig gehaald. In de buurt van de voormalige grensovergang Helmstedt-Marienborn fietsten we de voormalige DDR binnen. De Muur is alweer 35 jaar geleden gevallen, ‘der Mauer im Kopf’ is nog steeds niet geslecht. De niet meer zo heel nieuwe Bundesländer laten op veel vlakken treurige cijfers zien, die zich vertalen in een grote populariteit van de AfD.

De relicten van de DDR – de zogenaamde socialist landscapes – verdwijnen meer en meer. Dat heet vooruitgang. Dat er veel plattenbauflats worden gesloopt is prima, erger is het als er fraaie socialistisch-realistische kunst uit het straatbeeld verdwijnt. Gelukkig blijft er nog steeds genoeg te genieten in het nabije oosten. Erfgoedstichtingen en particulieren maken zich er sterk om kunst in de publieke ruimte te behouden. Ben je fan van socreal kunst? Dan is DDR-modelstad Halle-Neustadt een must om te bezoeken.

Halle zelf (Halle-Altstadt zeg maar) is een onverwacht toffe stad met een gezellig historisch centrum, leuke koffietentjes, terrasjes en veel groen. Halle ligt in Saksen-Anhalt aan de rivier de Saale en heeft een rijke geschiedenis. De ‘zoutstad’ heeft de mazzel gehad dat zijn centrum niet compleet is platgebombardeerd, zoals bij bijvoorbeeld Dresden of Maagdenburg. Dankzij de universiteit en diverse onderzoeksinstellingen is de stad ook een belangrijk centrum voor onderwijs en wetenschap. Halle is de geboorteplaats van componist Georg Friedrich Händel, Margot Honecker – die tot haar dood in 2016 de DDR en het communisme te vuur en zwaard verdedigde – en oppernazi Reinhard Heydrich.

‘Wir bauen eine neue Stadt’

De West-Duitse new wavers van Palais Schaumburg zongen in 1981 Wir bauen eine neue Stadt: ‘Gibst du mir Steine, geb ich dir Sand. Gibst du mir Wasser, rühr ich den Kalk’. Ook in Oost-Duitsland werden na de Tweede Wereldoorlog hele nieuwe steden uit de grond gestampt. Zo werd van hogerhand besloten dat naast Halle een compleet nieuwe modelstad moest verrijzen: Halle-Neustadt, al snel na de bouw liefkozend “HaNeu” (naar “Hanoi”) genoemd.

Chemiearbeidersstad

HaNeu begon in mei 1967 als onafhankelijke chemiearbeidersstad, waar technici, ingenieurs en arbeiders van nabije chemiecomplexen zoals Leuna en Buna-Schkopau eendrachtig samenwerkten aan de opbouw en uitbouw van de socialistische heilstaat. Het was een zeer moderne stad met hoge flats in het groen en met een strikte scheiding van wonen, werken en recreatie. Elke flat kreeg basisvoorzieningen zoals stadsverwarming en warm water, de blokken waren noord-zuid georiënteerd voor optimale lichtinval.

HaNeu was een forensenstad, een slaapstad, waar via een ondergronds station wonen werd verbonden met werken. Gerecreëerd werd er in de parken en groenvoorzieningen, die er veel aandacht kregen. Ook kwam er sportgelegenheid zoals de Halle-Neustadt Schwimmhalle en werden en sporthallen gebouwd met muren en daken in een soort vouwbeton, waarbij de vouwen zorgen voor constructieve kracht. Tijdens mijn fietstour door de wijk kom ik er verschillende tegen.

Het architectonische hoogtepunt werd gevormd door een 380 meter lang en elf verdiepingen tellend woonblok aan de centrale as, An der Magistrale. Dit ‘Blok 10’ was het langste appartementengebouw van de DDR. De betonnen muur werd voorzien van drie doorgangen voor voetgangers.

Men nam niet eens de moeite om al die nieuwe straten namen te geven; ze kregen driecijferige codes, gebaseerd op het aantal wegen dat een straat verwijderd was van An der Magistrale.

Als centrum voor de bewoners werd de Neustädter Passage gebouwd, een soort socialistische koopgoot, de Lijnbaan op zijn Oost-Duits. Tegenwoordig doet het lekker internationaal aan, met mensen uit alle windstreken.

Geen succes

HaNeu werd geen doorslaand succes. Toen Erich Honecker in 1971 partijleider werd, richtte hij zich vooral op Berlin, Hauptstadt der DDR . Honecker was veel minder begeesterd met het idee voor deze nieuwe stad dan zijn voorganger en initiator van het project, Walter Ulbricht. Dat leidde tot vertraging in de verdere ontwikkeling van HaNeu. Veel voorzieningen – bijvoorbeeld een gemeentehuis, het grootse Haus der Chemie maar ook winkelgelegenheid – kwamen er niet, of laat. Dat was problematisch omdat openbaar vervoer naar Halle ‘Altstadt’ uiterst beperkt bleef, terwijl het autobezit in de DDR zeer laag was. Halle Neustadt werd een nieuwe stad met gebrekkige voorzieningen en een slechte verbinding met zijn ommeland.

De stad werd verfraaid met tientallen, zo niet honderden kunstwerken in de openbare ruimte. Ze waren niet alleen voor de mooi, maar dienden ook om in deze modelstad modelburgers te vormen met hoge socialistische waarden. Van die kunstwerken zijn er als gezegd nog steeds veel aanwezig.

Leegloop

Halle-Neustadt verloor in de jaren negentig – na de hereniging en na de sanering van de DDR-industrie (lees: sluiting van de meeste fabrieken) – de helft van zijn ruim 90.000 inwoners. Leegstand, verpaupering en vandalisme waren all over the place. Ook de publieke kunstwerken hadden zwaar te lijden onder verwaarlozing en vandalisme.

Inmiddels is HaNeu behoorlijk opgeknapt. Flats zijn ingrijpend gerenoveerd of gesloopt. Er wonen nog (of weer?) 45.000 mensen. Als je er doorheen fietst, verbaas je je over de keurige tuintjes – vergelijk dat eens met de onderhoudsarmoedige tuinen in onze vergelijkbare wijken – en goed onderhouden appartementen. Maar een paar straten verderop staat de boel te verpauperen, ligt er rommel op straat en wachten flats al tijden op renovatie of sloop. Het is deels dezelfde problematiek die we kennen van onze eigen flatwijken als de Bijlmer (Amsterdam) en Overvecht (Utrecht).

Fietsen langs de DDR-kunst van HaNeu

Op de fiets of te voet kun je een mooie tour doen langs de socialistische-realistische kunst van HaNeu. Mijn fietstocht begint op de hoek Hallorenstraße/An der Magistrale. Je ziet hier al die Scheiben, vijf hoogbouwflats van 18 verdiepingen in verschillende staten van ‘zijn’: een keurig gerenoveerd, een verpauperd, een volledig gestript, en nog twee tussenvarianten.

Naast een fors skatepark staat redelijk verloren een zogenaamde reliëfzuil, “Aufbauhelfer” uit 1975. Deze soort van Romeinse triomfzuil verbeeldt de bouw van Halle-Neustadt en bedankt de Aufbauhelfer voor hun bijdrage: het bewerken van de grond, het planten van bomen, het dragen van balken. Het is een mooi stukje socialistische propaganda met teksten als: “Rat und Tat der sowjetischen Freunde ließen unsere Stadt schneller wachsen und schön werden.” Of: “Die Bürger gestalten ihre Stadt”. Ook Internationale sozialistische Studentenbrigaden worden bedankt voor hun hulp bij de opbouw van de stad.

Megamozaïek met Marx, natuur en techniek

Het grootste en meest indrukwekkende kunstwerk wordt gevormd door twee mozaïeken die de trappenhuizen van een enorme flat sieren, een Lehrlingswohnheim. Ik kende ze al van foto’s in socmod-groepen die ik volg, maar dit is toch echt een must om zelf live te aanschouwen! 11.000 tegels, 35 meter hoog, 7 meter breed. De werken zijn recent gerestaureerd, en dat was hard nodig. De kleuren waren vervaagd en sommige tegels waren naar beneden gekomen. Op de website van erfgoedvereniging Wüstenrot lees je alles over de kunstwerken en de restauratie, die 600.000 euro kostte. Maar de mozaïeken zien er weer superbe uit.

De mozaïeken maakten deel uit van een vierluik: Marsch der Jugend op de nabije Klubmensa werd in 1997 vernietigd, en ook een vierde werk op de Schwimhalle – niet van Renau zelf – moest eraan geloven.

Het linker mozaïek is getiteld “Die vom Menschen beherrschten Kräfte von Natur und Technik“, de rechter “Einheit der Arbeiterklasse und Gründung der DDR“. Links zijn protesterende arbeiders en mijnwerkers te zien en worden de geneugten van de wetenschappelijke vooruitgang verheerlijkt in raderen, schoorstenen en heel veel hoogbouwflats. Rechts speelt een profeetachtige Marx de hoofdrol.

De kunstenaar is de Spanjaard Josep Renau. Hij ontvluchtte de dictatuur van Franco en vestigde zich in Oost-Duitsland. Hij maakte meer socialistische buitenkunst voor de DDR. In Halle ‘Altstadt’ is op de Riebeckplatz – ooit Leninallee – een van de mooiste mozaïeken van Halle te zien. “Die friedliche Nutzung der Energie“ is wandmozaïek boven een inmiddels beplante fontein.

Zwemhal met zwemmersmozaïek

Niet ver van Renaus Marxmozaïek staat de Halle-Neustadt Schwimmhalle met haar gezichtsbepalende gevel met spiegelend rookglas aan de centrale as, An der Magistrale. De hal heeft een tegelmozaïek op de flank, een leuk dynamisch tafereel met drie zwemmers die zo op het eerste gezicht freikörperlich aan het zwemmen zijn: FKK, naakt dus. Het mozaïek stamt uit de beginjaren van HaNeu: 1969, maar de oorspronkelijke tegels werden in 1996 vervangen.

Reliëf met Brechts kinderkruistocht

Aan de ander kant van An der Magistrale staat het bronzen reliëf “Kinderkreuzzug”. De titel komt van Bertolt Brechts ballade Kinderkreuzzug 1939 over een groep Poolse weeskinderen op zoek naar het Land van Vrede. In dat beloofde land is het momenteel allerminst vredig.

De ster van Lenin

Vlakbij, tussen de Harzgeroder straße en Park am Gastronom, zijn vlakbij elkaar meerdere kunstwerken te vinden. Op de zijkant van een huizenblok staat het wandbild/silikatmalerei “Er rührte an den Schlaf der Welt”, met een cameo van Lenin. Het werk van de Duitse Erik Engerd -Erich Enge – is opgebouwd uit verschillende panelen van asbestcement en verbeeldt typische socreal thema’s: studerende mensen, landbouw en veel handen waaronder twee die de SED-handdruk geven. Lenin vormt het centrum van een rode ster. Het werk werd geplaatst voor de honderdste geboortedag van Lenin.

Aan de overkant van de Harzgeroder Straße zit bij een fontein een jong paar in brons gezellig ontspannen op de rand. Het beeld en de fontein zijn recent opgeknapt met sponsoring door een lokaal bouwbedrijf. Ook op deze manier komt er geld beschikbaar voor behoud; bedrijven verbinden blijkbaar met trots hun naam aan deze DDR-kunst.

Gaben der Völker: kleurrijk en multiculti

De vrolijke kleurrijke plastieken van ‘Gaben der Völker’ sierden ooit een winkelcentrum aan Am Gastronomen. Ze zijn in 2001 verplaatst naar deze nieuwe plek, een nondescripte passage aan de Harzgeroder Straße. In plakjes wel te verstaan. Oorspronkelijk was het werk 20 m × 2,50 m, nu zijn hier vier delen te zien.

Ze laten de gaven zien van volkeren die duidelijk exotischer zijn dan het Duitse. In de DDR vestigden zich volgens een zogenaamd Rotationsprinzip onderdanen van bevriende socialistische broedervolkeren. Deze Vertragsarbeiter*innen uit Cuba, Mozambique en vooral Vietnam verbleven een paar jaar in de DDR waar ze werden klaargestoomd om in het land van herkomst socialistisch opbouwwerk te verrichten. Heden is vooral de groep Vietnamezen nog duidelijk aanwezig. Waar bij ons elk dorp of stad een Chin. Ind. Rest. heeft, is er in de voormalige DDR altijd wel minimaal een Vietnamese Imbiss.  

Als je de passage doorloopt kom je in het Park am Gastronom, waar nog meer kunstwerken staan die ik gemist heb: de sculptuur ‘Mauer mit Augen‘, het beeld ‘Afrikanische Mutter‘ en de zeer betonnige ‘Strukturwand‘.

‘Flug der Schwäne’ nieuw en oud

Bij de Gernroder Straße worden voorbereidingen getroffen voor een festival of iets dergelijks. Ik fotografeer een kunstwerk dat ik meen te herkennen, maar het ziet er te nieuw en nieuwerwets uit. Ik krijg een uitnodiging voor een blockparty, een groot straatfeest voor de inwijding van dit – inderdaad – nieuwe kunstwerk. Het is een moderne versie van „Flug der Schwäne“ die ik op mijn lijstje heb staan. Twee moderne kunstenaars, Danilo Halle und Hanna Müller-Kaempffer – geven hier een ode en nieuwe interpretatie aan dat kunstwerk.

Helaas heb ik geen tijd voor de blockparty, we moeten die middag door naar Leipzig. Ik kan de zwanen niet ‘erleben mit Augmented Reality’, als digitale Kunst, die per Smartphone ‘zum Leben erwartet‘. Wat echt jammer is, is dat ik de rondleiding langs DDR-kunst mis van Martin Maleschka, ook onderdeel van het programma. Ik ken zijn naam van het boek Baubezogene Kunst DDR, waar ik ook voor dit blog uit put.

De originele Flug der Schwäne is te vinden aan de Johann-Sebastian-Bach-Straße en bestaat uit twee grote mozaïeken op de zijkant van verspringende flatblokken die in afwachting zijn van renovatie, of sloop. Ze zijn deels dichtgetimmerd met schotten, overal ligt rommel. Aan de andere kant is een noodlijdend winkelcentrum. Geen verheffende plek.

Muziek verbindt?

Vlakbij de zwanen is de Grundschule aan de Kastanienallee. Boven de entree is een Wandmosaik te zien van Wilhelm Schmied, getiteld ‘Musik verbindet die Völker’. Ik zie chemie, vuur, graan erin, maar muziek? Nee. Er is heel oneerbiedig een overkapping boven de entree geplaatst die het zicht op het mozaïek deels wegneemt. Slordig…

Fonteinen en balspelers

We zijn weer aan de andere kant van de Magistrale. De Chemiebrunnen is een industrieel aandoende fontein waarvan de vorm is gebaseerd op zoutkristallen, een verwijzing naar Halles historie als zoutstad. Al in DDR-tijd is de fontein verplaatst naar een parkje westelijk van de Ernst-Abbe-Straße, dat ook weer rijkelijk is voorzien van zogenaamde Baubezogene Kunst. Bijvoorbeeld het prachtige bronsplastiek ‘Drei Ballspieler’ waarin ik naaktrecreërende volleyballers meen te herkennen, maar het schijnen basketballers te zijn.

Niet zo’n gekke gedachte. In het DDR-museum in Berlijn zag ik jaren geleden een kunstzinnige weergave van naakte volleyballers als voorbeeld van de Freikörperkultur (FKK) die in de DDR veel fans had en gold als symbool voor de ontsnapping aan de tentakels van de controlestaat.

Ook de fontein Frauenbrunnen is erg FKK. Vijf vrouwen laven zich er aan het edele water van de fontein. Zoals dat op Halle im Bild zo mooi heet: Während sie sich zu räkeln scheinen, offenbaren sie ihre weiblichen Reize. Ofwel: Terwijl ze zich uitstrekken, onthullen ze hun vrouwelijke charme.

‘Alchimistenbrunnen’ heeft weinig met FKK uit te staan. Het was een van de eerste fonteinen in de nieuwe stad. Deze fontein vertelt het verhaal van de alchemisten, de goudmakers uit vervlogen tijden. Ik heb geen idee welke socialistische boodschap hierin zou kunnen zitten. In ieder geval is er geld en energie in gestopt om deze probleemfontein weer werkend te krijgen.

In onderstaande bronnen vind je nog veel meer tips van DDR-kunst in Halle-Neustadt. Wil je er langs? Laat het weten, een kaart is zo gemaakt!

Bronnen en verder lezen

De website Halle im Bild is een fantastische bron voor socialistische kunst in de publieke ruimte. Ook Tuda.xyz heeft fijne info en vergeet ook