Brutalisme in Nederland: hoofdgebouw Vrije Universiteit Amsterdam

Een robuust werkgebouw met carillon

Het Hoofdgebouw van de Amsterdamse Vrije Universiteit, vlakbij station Zuid, staat met 4 sterren hoog in de lijst van Bruut, onze atlas van het brutalisme in Nederland. Ik ben er heel vaak langs gefietst maar had het gebouw nog nooit van binnen gezien. Binnenkort neem ik een team van de VU mee op betonsafari langs bruut Amsterdam. Een goede reden om ook eens binnen te kijken. 

Van buiten is het gebouw een kolossaal gesloten geheel met zijn smalle lintramen tussen grindbetonnen gevelplaten. Een gebouw als een rots, zo vond ook een zeldzame rotskruiper die er in 1991 overwinterde. Markant zijn het VU-logo en het carillon op het dak. Als je het gebouw binnentreedt is het een en al ruimtelijkheid. Het is er licht en toegankelijk en veel vriendelijker dan je op voorhand zou denken. De kantine is zelfs erg gezellig te noemen.        

De buitenmuren van de aula zijn bij de entree versierd met kunstwerken van Jan Snoeck, geflankeerd door een betonnen muur met speelse verticale ribbels. Borstbeelden van Abraham Kuyper en VU-stichter Willem Hovy staan ervoor opgesteld. Er zijn heel bruut de nodige happen uit het beton genomen voor elektra en andere voorzieningen. Treurig. De aula heb ik niet van binnen gezien, maar die moet ook een ruig aandoende betonconstructie hebben.

De officiële ingebruikname van het Hoofdgebouw was op 12 april 1973, dit in aanwezigheid van Koningin Juliana. Het gebouw was inofficieel al veel eerder gedeeltelijk in gebruik genomen. Bij oplevering was het het grootste gebouw van de stad: zo groot als De Nederlandse Bank en het GAK samen, ofwel ‘de inhoud van een mammoettanker van 350.000 ton’. De constructie werd gedragen door het niet mis te verstane aantal van 1.790 heipalen, waarvan de eerste op 20 april 1967 de grond in ging. Het hoofdgebouw – kosten: 80 miljoen gulden – moest plaats bieden aan 15.000 mensen, ‘een kleine stad op zichzelf’ (Volkskrant 1973). 

Architect Christiaan Nielsen was vooral bekend als kerkenbouwer. Die kennis kon hij prima gebruiken voor de kerkzaal voor de gereformeerde VU. Volgens de Tijd (1973) uit het gereformeerde karakter zich in het volgende: ‘​​Het gereformeerde van deze tijd zit in die liturgische studio op het dak, de soberheid van de hele constructie, eigenlijk in een vriendelijk soort nuchterheid.’ Die ‘studio’ is de kerkzaal op de bovenste – achttiende – verdieping waar heel symbolisch de faculteit Theologie is gehuisvest. In de kerkzaal konden aankomend predikanten proefpreken houden tussen verplaatsbare kerkmeubelen, inclusief preekstoel. Hier stond ook de speeltafel voor het carillon, dat de VU cadeau kreeg van de Van Coevorder Adriana Stichting.

Nielsen ontwierp het gebouw met het principe dat elke faculteit op één verdieping moest worden ondergebracht. Collegezalen, het faculteitsbureau, de werkkamers van de hoogleraren en de bibliotheek bevonden zich per faculteit op een en dezelfde etage. Alle faculteitsbibliotheken waren boven elkaar geplaatst, waardoor er een verticaal gestructureerde bibliotheek ontstond, met de centrale bibliotheek op de begane grond.

Nielsen gaf leiding aan een vijfmansteam van Architectengroep 69 – met naast Nielsen J.H.C. Spruit, N. Dik, Rob Poel en Peter Snel – die een ‘robuust werkgebouw’ ontwierpen, geen ‘verkapt paleis voor een uitverkoren elite’. Dat uit zich in een ver doorgevoerde eenvoud en ‘stoer materiaal’ dat de sfeer bepaalt. ‘Aan het hoofdgebouw is nooit een stucadoor te pas gekomen’, aldus Gabriel Smit in de Volkskrant van 1973. Geen stuc, dat scoort punten op de brutalisme-index! Ook nu is er nog veel beton te zien. Om de bouw snel en goedkoop te houden werd gebruikgemaakt van gestandaardiseerde prefabbetonnen kolommen en balkonelementen, grindbetonnen beplating, betonsteen en opvallende gepatenteerde plafondcassettes. 

In 2009 waren er plannen tot sloop, maar de studenten kwamen daartegen in opstand. Blijkbaar hadden ze meer liefde voor hun bruut betonnen universiteitsgebouw dan het universiteitsbestuur.

Snelle feiten Hoofdgebouw VU
➜ Architect: Christiaan Nielsen, Architectengroep 69
➜ Bouwjaar: 1974
➜ Adres: De Boelelaan 1105, Amsterdam
➜ Brutality: ★★★★

Bronnen

• Gabriel Smit, Robuust werkgebouw Vrije Universiteit. De Volkskrant, 06 april 1973   
• Vrije Universiteit in grootste gebouw van Amsterdam. De tijd, 6 april 1973
• Nieuw universiteitsgebouw van VU officieel in gebruik gesteld. Nederlands dagblad, 14 april 1973