Vilnius’ Operahuis: een postmoderne liefdesbaby

Aan de oever van de Neris in Vilnius, de hoofdstad van Litouwen, staat het Theater voor Ballet en Opera. Vanaf de noordzijde kijken Cleopatra, Mephisto, een ballerina en hun vrienden uit over de rivier. De architect en designer van het gebouw vormden een paar. Hun persoonlijke modernistische stempel is nog steeds zichtbaar.

Het Litouws Nationaal Theater voor Opera en Ballet – Lietuvos Nacionalinis Operos ir Baleto Teatras – zoals de volledige naam luidt, is een opvallend gebouw, opgetrokken uit staal, glas, baksteen en beton. Imposant, maar doordat er veel glas is gebruikt, oogt het toch licht en transparant. De entree met de trap en de passage zijn typisch functionalistisch. Het interieur schijnt fantastisch mooi te zijn. Ik ben helaas niet binnen geweest, maar je ziet van buitenaf de enorme kroonluchters glinsteren.

Architect Elena Nijolė Bučiūtė en haar partner Jurijus Markejevas, die verantwoordelijk was voor het interieurontwerp, lieten zich inspireren door onder meer kerken, vestingwerken en de Scandinavische architectuur die ze kenden uit hun jeugd. Dat zie je terug in de omvang van de centrale hal – gelijk een kerk – en het gebruik van rood baksteen en geel glas.

Design en details zijn veel rijker dan gebruikelijk was in de Sovjet-Unie in die tijd. Bučiūtė en haar partner hebben daar stevig voor moeten lobbyen. In ieder geval is er zoveel niet-functioneels aan het gebouw toegevoegd dat functionalisme ophoudt en post-modernisme begint. In een artikel kreeg het gebouw als architectonisch stempel ‘persoonlijk modernisme’. Daarin zit mooi verweven hoezeer de persoonlijke ervaringen de uiteindelijke verschijningsvorm van het gebouw hebben bepaald.

Het is in meerdere opzichten bijzonder dat het Theater er uitziet zoals het er uitziet. In de periode tussen 1946 en 1953 waren de Sovjet-lidstaten in de ban van het Stalinisme, waarin socialistische realisme en neoclassicisme – Zuckerbäckerstil – de boventoon voerden.

De hoofdsteden van de Baltische Staten, die ingelijfd waren door de Sovjet-Unie, kregen na de verwoesting tijdens WOII een complete facelift. De plannen voor de herinrichting kwamen vanuit Moskou en waren van de hand van architecten Bogdanov en Kol. Zij gingen uit van een gebouwenhiërarchie, met op de hoogste trede de 15 publieke gebouwen die alle hoofdsteden van de nieuwe Sovjet-republieken moesten hebben. Een Theater voor Opera en Ballet stond in die top 15. Het waren echt prestigeobjecten, waaraan veel geld werd besteed om er waarachtige socialistische monumenten van te maken.

De weg van ontwerp naar bouw heeft voor het Theater voor Opera en Ballet lang geduurd. Het eerste ontwerp van het Operahuis in de vijftiger jaren was socialistisch realistisch, zoals Stalin en de tijdsgeest het voorschreven. In de zestiger jaren werd er een ontwerpwedstrijd uitgeschreven. Elena Nijolė Bučiūtė leverde het winnende – functionalistische – ontwerp in 1960. Litouwen heeft altijd een sterke functionalistische architectuurtraditie gehad, wat vooral in Kaunas heel goed te zien is. In de verdere uitwerking – de bouw begon pas in 1968 – kwamen steeds meer (post)moderne elementen. Als het eerder klaar was geweest, was het gebouw vast stukken saaier.

In de jaren zeventig gebruikten de ‘buitenste’ Sovjet-republieken steeds meer elementen uit de regionale architectuur, en de daarbij behorende materialen. Dit contextualisme is ook precies wat het Operahuis van Vilnius zo bijzonder maakt. En naast context ook nog die persoonlijk touch van het ontwerperspaar. Dat moet wel een architectonische liefdesbaby opleveren.

Snelle feiten
➜ Bouw: start 1963, opening 1974
➜ Stijl: Persoonlijk modernisme
➜ Architect: Elena Nijolė Bučiūtė
➜ Interior design: Jurijus Markejevas
Meer informatie over de architect en het Theater en foto’s op Archfondas.lt

Functionalisme is…
Meer lezen over kenmerken, materialen en geschiedenis van het functionalisme als stroming is de architectuur?
➜ Lees meer