Baltische zielen – Jan Brokken

Een personage stapt uit een boek

In februari 2018 was ik voor de derde keer in een Baltische staat. Ook bij de eerdere reizen (Litouwen 2015, Estland en Letland in 2012) had ik ‘Baltische zielen’ mee, een fenomenaal boek waarin Jan Brokken de geschiedenis van de Baltische staten en Königsberg (Kaliniengrad) vertelt aan de hand van de persoonlijke verhalen van bekende en minder bekende Balten.

Bij het schrijven van dit blog ligt ‘Baltische zielen’ naast me op tafel, als naslagwerk. In het boek zit een visitekaartje van ene Dovid Katz, dat als boekenlegger dienst doet. Telkens als ik nasla heb ik een onbedwingbare neiging om verder te lezen. Stoppen met lezen is lastig, zo’n boek is het dus.

De ondertitel van ‘Baltische zielen’ luidt: ‘Lotgevallen in Estland, Letland en Litouwen’. En lotgevallen zijn het. Vaak treurigstemmende verhalen over vervolging en uiteengerukte families, maar ook over kracht en schoonheid.

Jan Brokken portretteert 27 Baltische zielen, vaak uit Joodse families. In de grote steden van de Baltische staten was een groot deel van de bevolking Joods. Vilnius stond eind negentiende eeuw bekend als het Jeruzalem van het noorden. 40% van de bevolking was Joods. Joden drukten een belangrijk stempel op het leven van alledag en waren sterk vertegenwoordigd in cultuur en wetenschap.

Welke Baltische zielen passeren de revue? In willekeurige volgorde en verre van volledig:

• De befaamde architect Sergej Eisenstein, een belangrijke naam in de art nouveau. Riga, hoofdstad van Letland, is de tweede jugendstil-stad na Parijs. Als je van art nouveau houdt, bezoek Riga en vergaap je aan de Efteling-achtige gebouwen van zijn hand.
• De filosofe Hannah Arendt, die aan de Universiteit van Königsberg (nu Kaliniengrad) met Immanuel Kant in debat ging over de vraag of Marx goed of fout was (antwoord: fout). Arendt is vooral bekend van haar filosofie over de banaliteit van het kwaad, die ze ontwikkelde tijdens het volgen van de Eichmanprocessen.
• Mark Rothko, geboren in Letland als Markus Rothkowitz, vertrok op jonge leeftijd naar de VS en werd daar een wereldberoemd schilder
• De Estse componist Arvo Pärt. Muziek is belangrijk in alle Baltische staten, songfestivals zijn er grote evenementen. En ja, wist je dat… ook de voorouders van Bob ‘Zimmerman’ Dylan en Simon & Garfunkel uit Vilnius kwamen?
• De beroemde beeldhouwer Jacob Lipchitz, waarvan een paar werken in het Kröller-Müller te zien zijn.

In het boek komt ook Dovid Katz aan het woord. Katz is een Amerikaanse professor Jiddisch en Joodse cultuur aan de Oxford. Zijn grootouders komen uit Litouwen. Hij heeft zich vastgebeten in de Joodse geschiedenis van Vilnius en geeft daar nu ook Jiddische les aan de Universiteit van Vilnius. Jan Brokken spreekt hem uitgebreid over het lot van de Joodse gemeenschap in Vilnius. Katz probeert wat er nog over is van de Jiddische cultuur te behouden en de Joodse geschiedenis te boekstaven.

In februari 2018 was ik in Litouwen. Eerst Vilnius, dan Kaunas. Zonder dat ik dat vooraf wist, ben ik er precies in de week dat Litouwen zijn honderdjarige onafhankelijkheid viert. Op 16 februari 1918 werd Litouwen onafhankelijk van Rusland. Een land met een geschiedenis als Litouwen kan bijna elke week onafhankelijkheid vieren. In de praktijk doen ze dat maar twee keer. Op 16 februari dus, en op 11 maart. Op 11 maart 1991 maakte Litouwen zich los van de Sovjet-Unie.

Er zijn allemaal manifestaties, optredens, sprekers en tentoonstellingen ter viering van de onafhankelijheid. De Litouwse vlag is overal: met lampen geprojecteerd op gebouwen, als shawls, haarbanden, mutsen, vlaggetjes aan auto’s, vlaggen op, om, in, aan gebouwen. Het is een zeldzaam lelijke vlag, in fel geel-groen-rood. Het groen van de bossen, het geel van de akkers en het rood van het bloed dat is vergoten voor de vrijheid van Litouwen.

Op het plein voor het voormalige hoofdkantoor van de KGB is een manifestatie met veel militair vertoon. Het blijkt een niet-officiële manifestatie te zijn van ultranationalisten en paramilitaire clubjes. Er wordt een partizaan geëerd die guerrilla heeft gevoerd tegen de Russen. De bejubelde partizaan heeft ook een wat minder fris stukje verleden. Hij heeft de nazi’s geholpen bij de vervolging van de Litouwse Joden, maar daar wordt men liever niet aan herinnerd.

Hoe weet ik dit? Op het plein is een tegendemonstratie aan de gang. Een tegendemonstratie van welgeteld drie man: een keppeldragende man met een Israëlische vlag om zich heen gemanteld, een vriendelijk ogend mannetje met een raar soort rok.

De derde persoon is een man die ik herken van een foto uit ‘Baltische zielen’. Het is Dovid Katz. Hij ziet er opvallend uit, hij zou de vader van Blaudzun kunnen zijn, met zijn wilde bos haar, zwart geverfd met enige uitgroei, forse baard en bril met nogal veel montuur.

Ik schud hem de hand en zeg hem dat ik hem (her)ken uit een boek van Jan Brokken. Het duurt een tijd voordat ie doorheeft waarover ik het heb. Hij vertelt waarom ze hier staan te tegendemonstreren. Vanwege het foute verleden van de gevierde partizaan dus. Ze doen dit elk jaar, maar de opkomst is nog nooit zo klein geweest.

Als ik hem zeg dat ik uit Nederland kom, vertelt hij dat Mokum Jiddisch is voor Amsterdam. Net zoals hij doet in ‘Baltische zielen’ in zijn gesprek met Jan Brokken. Ik heb net de delen van ‘Baltische zielen’ herlezen die over Litouwen gaan, alles zit nog vers in mijn geheugen. Ik kan hem dus zeggen dat ik weet dat Vilnius in het Jiddisch Vilné heet. Dat vindt ie dan toch wel weer bijzonder. Hij overhandigt me zijn visitekaartje met daarop een verwijzing naar zijn website, Defending History. Een van de lelijkste en slechtste websites die ik ken, maar de informatie is oké.

De man met de rok is pastor Julius Norvila. Hij vertelt over de strijd met de autoriteiten om de grafstenen van de Joodse begraafplaats. Ik heb dit verhaal – en waarschijnlijk ook zijn naam – eerder voorbij zien komen toen ik bezig was met een blog over het sportcentrum van Vilnius. Op de plek waar in de zeventiger jaren het sportcentrum werd neergezet, bevond zich eeuwenlang een grote Joodse begraafplaats. De lichamen liggen er nog steeds. De grafzerken werden door de Russen verwijderd en gebruikt in de bouw, bijvoorbeeld als trapstenen. Je ziet de Hebreeuwse letters soms nog, aldus Norvila. De inzet is om de stenen een eerbiedwaardige laatste rustplaats te geven op de plek waar ze vandaan komen: de verdwenen begraafplaats bij het brutalistische sportcentrum.

De man met de keppel en vlag komt uit Tel Aviv en werkt in Vilnius. Hij vertelt vol trots dat zijn rabbi uit Nederland komt en heel bekend is, maar helaas, mijn rabbikennis is niet echt groot. Opvallend is dat de keppeldrager met verschillende paramilitairen hugt alsof het de grootste vrienden zijn.

Als er saluutschoten weerklinken en ik inmiddels totaal vernikkeld ben, groet ik Katz en de zijnen. Of de demonstratie veel heeft opgeleverd? Ik denk het niet. Maar het was bijzonder Dovid Katz en zijn vrienden te ontmoeten. Een personage uit een boek dat ineens tot leven komt.

Baltische zielen – Lotgevallen in Estland, Letland en Litouwen
Jan Brokken
➜ 462 pagina’s
➜ 2010
➜ Uitgever: Atlas
➜ ISBN: 9789045006598
➜ ★★★★★
🔗 Lees mijn blog

Een beknopte geschiedenis van Litouwen

Litouwen heeft, zoals veel landen in centraal-Europa, meer geschiedenis dan goed is voor een land. Deze beknopte geschiedenis, gebaseerd op ‘Baltische zielen’, geeft hopelijk wat meer inzicht in de gruwelijke geschiedenis van de Joden in de Baltische staten.

Het Grootvorstendom Litouwen was in de veertiende eeuw het grootste land van Europa en omvatte Wit-Rusland, Letland, Oekraïne, delen van Polen, Moldavië en Rusland. Litouwen liep van de Oostzee tot aan de Zwarte Zee.

De geschiedenis van Litouwen kan niet los worden gezien van de geschiedenis van de Joden. Tsarina Catharina verbood arme Joden in de negentiende eeuw om in Rusland te leven. Zij hervestigden zich in de zogenaamde Tsjerta, het ‘paalgebied’ waar Russische Joden zich mochten vestigen en dat grotendeels overeenkwam met het grondgebied van groot Litouwen. Honderdduizenden Joden vestigden zich op het platteland van Litouwen, vaak op woeste grond die door hen ontgonnen werd.

Toen de tsaar besloot dat Joden alleen nog maar in de steden van de Tsjerta mochten wonen, kwam er een nieuwe volksverhuizing op gang richting stad. In veel steden maakten Joden de helft van de bevolking uit.

Vilnius had een grote Joodse gemeenschap die veel invloed had op het culturele leven in de stad. Er waren 100 sjoels, waarvan er nu nog een over is. Het Joodse ghetto is nu het toeristisch hart van de stad.

Niet alleen de nazi’s zijn verantwoordelijk voor de het uitmoorden van de Joden van Vilnius. De Russen voerden al tijdens WOI 600.000 Joden uit Litouwen en Koerland (Letland) af naar Siberië op verdenking van collaboratie met de Duitsers. Weinigen overleefden het.

In de twintiger jaren, toen Vilnius Pools was en Kaunas de hoofdstad, gingen de deportaties en pogroms door. 80.000 Joden vluchtten naar Warschau, waar zij werden vermoord door Polen.

In de drie dagen tussen de terugtrekking van de Russen – nadat Hitler het niet-aanvalsverdrag met de Sovjet-Unie eenzijdig opzegde – en de invasie door de Duitsers, brachten nationalistische Litouwers 15.000 Joden om het leven. Toen de nazi’s Vilnius bezetten, werden ze door Litouwse collaborateurs geholpen met het uitmoorden van de overgebleven Joden.