Monument Fort IX: brutalistisch herdachte gruwel

Het monument van Fort IX – Devintas Fortas – aan de rand van Kaunas, Litouwen, is een van de meest groteske monumenten die ik live gezien heb. Drie ruim 30 meter hoge uit het lood geslagen clusters van betonnen totempalen, vol van hoeken, punten en nissen. Een gestolde brutalistische bliksemschicht. Als je naderbij komt, zie je gezichten in het beton.

Het is niet bepaald een gezellig monument, zelfs niet als er een mooie laag sneeuw ligt op de lieflijk glooiende velden rondom het monument en langlaufers en sneeuwpoppen de boel verlevendigen. Er is ook weinig reden voor gezelligheid. Dit is het monument voor de bijna 50.000 Joden, grotendeels afkomstig uit het Kovno-getto van Kaunas, die bij Fort IX werden vermoord door de nazi’s.

Doorvoerkamp en werkkamp

De forten rond Kaunas dateren uit de Tsaristische tijd, toen Kaunas een belangrijke strategische positie innam aan de westkant van Rusland. Kaunas was tot de bezetting door de Sovjet-Unie in 1940 de hoofdstad van Litouwen, de huidige hoofdstad Vilnius maakte toen deel uit van Polen. De Sovjets gebruikten Fort IX van 1940 en 1941 als doorvoerkamp voor politieke gevangen richting Goelag. Daarvóór was het een werkkamp voor gevangenen.

Onder de nazi’s werd Fort IX een vernietigingskamp. Rond de 50.000 Joden werden er op systematische wijze vermoord, en verdwenen er in massagraven. Het is bizar om op een plek te zijn waar zulke gruwelijkheden hebben plaatsgevonden.

In 1958 werd het fort een museum. In de jaren zestig startte het onderzoek naar de omvang van de misdaden die hier waren begaan. De nazi’s deden hun uiterste best om de sporen uit te wissen, waardoor nog steeds onduidelijk is hoeveel mensen er precies om het leven zijn gebracht.

Na WOII kreeg het fort opnieuw de functie van doorvoerkamp voor gevangenen op weg naar de Goelag. Pas na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie worden ook de duistere kanten uit de Sovjet-tijd in het museum getoond.

Onlangs las ik ‘De rechtvaardigen’ van Jan Brokken. Het verhaal speelt zich voor een groot deel af in Kaunas, waar Zwartendijk in de oorlogsjaren de Nederlandse consul was. Hij helpt met een ingenieus plan duizenden Joden te ontsnappen.

In ‘De rechtvaardigen’ valt het volgende te lezen, spelend in 1941: “Ook vader Ganor en de beide zoons spraken van geluk dat ze in het door de nazi’s gecontroleerde getto van Kaunas konden worden opgenomen. Daar waren ze tenminste veilig voor de Litouwers die hun opgekropte haat jegens de Joden de vrije loop lieten en die niet alleen op het platteland maar ook in de straten van Kaunas een bloedspoor trokken.” Volgens Brokken hielpen Litouwse militairen gewillig mee aan de massamoord rond Fort IX.

Ik weet niet of de betrokkenheid van de Litouwers aan het ‘Judenfrei’ maken van Litouwen – gerealiseerd in 1944… – ook een thema is in het museum. Litouwen verkeert nog enigszins in de ontkennende fase. Het zou voor de volledigheid wel goed zijn.

Snelle feiten monument voor de slachtoffers van de nazi’s
➜ Beeldhouwer: A. Ambraziunas
➜ Bouwjaar: 1983
➜ Hoogte: 32 meter
🔗Website museum Fort IX:

Meer lezen

De rechtvaardigen: Hoe een Nederlandse consul duizenden Joden redde
Jan Brokken
➜ 504 pagina’s
➜ December 2018
➜ Uitgever: Atlas Contact
➜ ISBN: 9789045038827
➜ ★★★★
In De rechtvaardigen vertelt Brokken het verhaal van Jan Zwartendijk, een Philips-man die tijdens WOII consul is in Kaunas, Litouwen. Als hem duidelijk wordt hoezeer de Joodse bewoners van Litouwen, maar ook Polen, als ratten in de val zitten en moeten vrezen voor hun leven, verzint hij een list. Zwartendijk begint met het uitschrijven van transitvisa voor Curacao. Hij heeft het plan perfect afgestemd met de Japanse consul, die ook in Kaunas is gevestigd en visa uitschrijft om door Japan te mogen reizen. Joden kunnen met deze visa met de Trans Siberië Expres naar en door Japan reizen. Vanuit Kobe reizen de overlevers naar Israel, de Verenigde Staten en Latijns Amerika, soms met tussenstop Shanghai. Op deze wijze weten ze duizenden Joden te redden.
In De rechtvaardigen komen nabestaanden van Zwartendijk aan het woord en ook nakomelingen van Joden die dankzij Zwartendijk de oorlog hebben overleefd. Brokken duikt in de veelbewogen geschiedenis van een aantal van de overlevers. Zeer gedetailleerd en met een groot inlevingsvermogen zet hij de personages neer.
Het boek zit vol beeldende beschrijvingen van het leven in Kaunas en andere Europese landen in de aanloop naar en tijdens WOII. Ook mij totaal onbekende verhalen over de Joodse gemeenschappen in Shanghai en Kobe worden verteld. Een mooi uitgewerkt boek over iemand die door zijn dappere keuze redder werd van velen.