Op mozaïekjacht in Chisinau

In 2019 was ik voor het eerst in Moldavië. Ik heb toen Chisinau, de hoofdstad van Moldavië, al uitgebreid bewandeld. Een stad als Chisinau – 670.000 inwoners – heb je niet zo een twee drie uit. Er zijn bij mijn tweede bezoek nog genoeg mozaïeken en bijzondere gebouwen over die er de vorige keer bij zijn ingeschoten wegens: niet op de route, niet op het vizier, niet gevonden. Vooraf heb ik mooie mozaïeken opgezocht en op een kaart geplot. Tijdens deze wandeling gaan we ze in het echt bekijken. Voor zover we ze vinden dan. De jacht is mooier dan de vangst.

Een van de mozaïeken is vlakbij het hotel waar we verblijven. We gaan vroeg op pad en lopen door een wijk met Sovjetflats die ook vaak versierd zijn met mozaïeken.

We zijn al snel bij het Thermocomgebouw, dat een een lelijk nieuw plastic jasje aan heeft gekregen. Je ziet op sommige plekken het versleten beton er doorheen schemeren. Thermocom is een staatsbedrijf dat al sinds 1956 de stadsverwarming van Chisinau verzorgt.

Op een van de gevels prijkt een groot mozaïek dat in perfecte staat verkeert: ‘het temmen van de vlammen’. Uit buizen komen vlammen die me doen denken aan een overspannen haan uit een sprookjesboek. Ingenieurs kijken toe van boven hun bouwtekeningen. Ze hebben alles onder controle. Ter linkerzijde zijn werklieden aan het boren en lassen. Alles om de vlammen te temmen en netjes naar de verwarming van jouw appartement te leiden.

De kunstenaar van dienst is Alexander Kuzmin, een Rus die een grootheid is in Moldavië. Hij ontwierp ook buiten Chisinau veel beeldbepalende mozaïeken en heeft veel studenten opgeleid tot mozaïekkunstenaar. Kuzmins werk stamt uit de tijd dat het mozaïek in de Sovjet-Unie een veelgebruikte vorm was om de kunst en af en toe een propagandistische boodschap naar het volk te brengen.

Onder Stalin werden mozaïeken populair als middel om de heilstaat en de Man van Staal zelf te promoten. Zijn opvolger Chroesjtsjov vond kunst op gebouwen zonde van het geld. De wooncrisis moest eerst maar eens worden opgelost. Per decreet ging hij over tot de ‘eliminatie van overbodige elementen in bouw en architectuur’. Nieuwe mozaïeken uit die tijd zijn dan ook schaars. Bovendien leidde de destalinisatie tot een ware mozaïekstorm. Stalinbeelden verdwenen uit het straatbeeld, maar ook de mozaïeken uit de Stalintijd moesten het ontgelden.

In de zeventiger jaren – onder Breznjev – werd het anders. Gebouwen mochten weer versierd worden met kunst. Er kwam een 5% regeling voor kunstenaars: 5% van de bouwsom ging naar de kunsten, heel wat meer dan de 1,5% die in Nederland in de wederopbouwperiode gold.

Veel mozaïeken eren de helden van de Sovjet-Unie: de ingenieurs, ruimtevaarders, sporters, kunstenaars, de jeugd. Vaak zijn ze louter decoratief en in ieder geval veel minder propagandistisch dan de sociaal-realistische kunst uit de Stalintijd. Toch worden ze gezien als relicten uit een donker verleden, iets om je eerder voor te schamen dan om te bewaren. De artistieke waarde wordt wel erkend en er zijn actiegroepen die zich inzetten voor behoud en in ieder geval vastleggen en inventariseren van wat er nog is. Maar voor het armlastige Moldavië staat conserveren van kunst uit de Sovjettijd niet hoog op de prioriteitenlijst. Alhoewel er een kentering lijkt te komen.

Mozaïek Het temmen van de vlammen (Îmblânzind flăcările)
➜ Kunstenaar: Alexander Kuzmin
➜ Jaar: 1970
➜ Plaats: Thermocom, Strada Tudor Vladimirescu 6, Chișinău

De volgende stop is een mozaïek op de aula van de Technische Universiteit. We lopen de Strada Kiev in. Na een paar honderd meter bevindt zich aan de linkerkant een grote bouwput waar eens het Cultuurpaleis van de Vakbonden stond, met op de gevel een beroemd mozaïek van Mihai Burea, getiteld ‘Kunst’. Dit mozaïek is met zorg gedemonteerd en ligt ergens opgeslagen om te verhuizen naar het Nationale Opera en Ballet aan de Bulevardul Stefan cel Mare. Ik ben benieuwd hoe dat in zijn werk gaat, een mozaïek demonteren, opslaan, renoveren, terugplaatsen. Ik mag hopen niet steentje voor steentje, genummerd en wel, als bij Ministeck, maar in grote stukken. Hoe het ook zij: de ervaringen met ‘Kunst’ dient als handboek voor de verplaatsing van andere mozaïeken op bedreigde gebouwen.

Ook een ander werk van Burea wordt verplaatst volgens dat handboek: ‘de legende van Chisinau’, een enorm mozaïek op de zijkant van een administratiegebouw, direct naast het befaamde Cosmos Hotel. Meer daarover is te lezen in een nieuwsbericht van 15 december 2020. Het mozaïek is inmiddels verwijderd. Waar het wordt herplaatst heb ik niet kunnen vinden.

Op de Kievstraat komen we langs een aantal iconische gebouwen uit de Sovjetperiode. Tegenover de McDrive staat de betonnen toren van Soiuz Mall, een fraai stukje modernistische betonbouw en even verderop bevindt zich het appartementengebouw Tasjkent dat dateert uit 1977, met Oezbeekse motieven in de mozaïeken. Het gebouw was een gift van de Oezbeekse Sovjetrepubliek na een aardbeving die veel schade aanrichtte in Chisinau. In de jaren zestig deed Moldavië het omgekeerde na een aardbeving die grote delen van Tasjkent platgooide.

Voor mijn mozaïekjacht heb ik vooraf een kaart gemaakt in Google Maps op basis van bestaande (online) publicaties. Een foutje is daarbij zo gemaakt en de bronnen zijn ook niet altijd even nauwkeurig. Het mozaïek op de aula van de Technische Universiteit vinden we niet omdat het 250 meter verkeerd is gepind. Op de plek van de foutieve pin staat de mensa van de universiteit, een gebouw in modernistische betonstijl, met panelen die direct zonlicht moeten tegengaan, en frivole betonornamentiek. Het is niet wat we zochten, maar een pleister op de wonde.

We lopen de halve stad door, van noord naar zuid. We komen langs het Staatscircus (Circul din Chișinău) met een koperen sculptuur van twee clowns boven de entree, het sgrafitto ‘Moldavië’ op de muur van Hotel Turist, Kuzmins lotusbloem in het Park Stefan de Grote, de prachtige legende van Chisinau en het mozaïek op het stationsgebouw. Kijk in de fotocarrousel voor deze kunstwerken.

We lopen verder richting Valea Trandafirilor, het Rozenvalleipark. Daar staat mijn favoriete mozaïek van Chisinau met een prachtige naam: ploeger van het universum. Ik ken het van foto’s maar heb het nooit live gezien. Het kunstwerk is aangebracht op een van de gebouwen van het Jeugdcentrum Joeri Gagarin en verkeert, net als het gebouw zelf, in slechte staat. Ook van het ooit prachtige interieur is weinig over. Het jeugdcentrum is al sinds de negentiger jaren verlaten en de toekomst ervan is onzeker. De eigenaar moet wel iets doen met dat fantastische mozaïek, want het heeft een beschermde status. Het moet behouden blijven, al dan niet aan het gebouw waar het nu op prijkt.

Jeugdcentrum Joeri Gagarin (Centrul de Tineret I.A. Gagarin) – genoemd naar kosmonaut Gagarin, de eerste man in de ruimte – werd begin jaren zeventig gebouwd en omvatte een grote zaal, sportaccommodatie, discotheek en hotel. Leden van de Komsomol, de communistische jeugdbond van de Sovjet-Unie, zetten zich op hun vrije dagen in om geld bijeen te sprokkelen voor de bouw van het complex.

We lopen om het terrein heen op zoek naar een ingang in de omheining. We komen op een katholieke begraafplaats uit, waar de pin op de kaart enkele tientallen meters vandaan ligt. Vanaf daar kunnen we niets zien. Er staat een onneembare muur. Als we weer op de straat de hoek omslaan, blijkt het terrein een grote bouwput te zijn, met hekken afgeschermd en met bewakers, honden en al. We gaan het terrein niet op. Helaas, geen ‘ploeger van het universum’ dit keer.

Pas nu ik met dit blog bezig ben, zie ik dat ook deze pin verkeerd stond… Het Jeugdcentrum bevindt zich aan overkant van de straat. Wat een drama! We waren er zo dichtbij. Nu moet ik zeker nog een keer terug naar Chisinau.

• 

• 

• 

Mozaïek Ploeger van het universum (Plugarul Universului)
➜ Kunstenaar: Aurel David
➜ Jaar: 1972
➜ Plaats: voormalig Gagarin Jeugdcentrum, str. Melestiu 1, Chișinău

Na de teleurstelling van het niet vinden van ‘de ploeger van het universum’ duiken we het park in. Het is zondag en half Chisinau paradeert traag door het Rozenvalleipark, waar een heerlijk najaarszonnetje schijnt. Gelukkig vinden we het volgende mozaïek op de lijst wel: ‘dans van de muzen’ op een muur van het Zomertheater. Het podium lijkt best netjes te zijn opgeknapt, de bankjes zijn dat niet. Ik geloof dat ik er sowieso niet een voorstelling lang op zou kunnen zitten. De toegangshekken zijn dicht, maar op het podium rapt en danst een houtenklazerige rapper, met zo op het oog meer ego dan talent. Hij neemt, voor ons geluidloos, een video op met zijn mobiel. Een jong meisje kijkt door het hek met iets tussen verbazing en ontzag naar de uitvoering. De rapper waant zich onbespied, maar ik heb er opnames van.

‘De dans van de muzen’ is ook een mozaïek van Alexander Kuzmin. Een opknapbeurt zou geen overbodige luxe zijn. Op veel plekken zijn steentjes uit het mozaïek gevallen. De muzen (waarom zijn het er vier en niet gewoon drie?) dansen en wervelen en fladderen rond een vreemde boom. Ik vind het geen topmozaïek, maar vind wel dat het samen met dat schattige bostheatertje moet blijven.

• 

• 

Mozaïek Dans van de muzen (Dansul flăcărilor muzelor)
➜ Kunstenaar: Alexander Kuzmin
➜ Jaar: afhankelijk van de bron 1960 of ongeveer 1970
➜ Plaats: Zomertheater, Rozenvallei Park (Valea Trandafirilor), Chișinău

Niet ver van de muzen is het Parcul Serghei Lazo, waar een typisch socialistisch-realistisch beeld staat van de gelijknamige Sovjetheld uit de twintiger jaren van de vorige eeuw. De zijkant van een flat die grenst aan het park is versierd met een vrolijke ster die parmantig in de lucht wordt gehouden. Oorspronkelijk stond naast de ster: Lenins leer is onsterfelijk omdat ze waar is! Zijn leer was blijkbaar toch niet waar, of niet onsterfelijk, maar de ster prijkt er nog steeds. Ook dit kunstwerk schijnt van de hand van Aurel David te zijn.

We houden het voor gezien. Genoeg mozaïeken voor vandaag. Als we terug zijn in het hotel blijken we volgens onze stappentellers 35 kilometer te hebben gelopen. Een licht uit de hand gelopen mozaïekjacht. De jacht was dit keer mooier dan de vangst. Voor de volgende jacht heb ik nu in ieder geval de juiste locaties op de kaart gezet. Voor minder jacht en meer vangst.

Meer mozaïeken

Op mozaïekjacht in Chisinau: de kaart

Klik in de balk boven de kaart op het pijltje (links) voor een overzicht van de gebouwen en objecten en de route. Klik op het vierkant rechts om de kaart in een volledig venster te openen.

Verder lezen (en kijken)

Hieronder vind je artikelen over mozaïeken die op Moldavische nieuwskanalen zijn verschenen. Google Translate helpt je om de artikelen te kunnen lezen, de foto’s spreken voor zich. Deze artikelen en websites zijn tevens de bronnen waaruit ik heb geput voor dit blog.

• Kathmandu and beyond is een van de beste websites voor informatie over reizen naar niet alledaagse bestemmingen, met veel aandacht voor het voormalige Oostblok en Sovjetrelicten.
• Soc Monumental Art is een database met kaart met een uitgebreid overzicht van socialistische monumentale kunst in Moldavië en Roemenië.
• Op Molddovenii.md vind je meer info over Alexander Kuzmin.

Kaart van Mosaics of Moldova

De ce trebuie să protejăm mozaicurile din Chișinău

Mozaicul din stație ți-a atras atenția? Pune-l pe harta Mosaics of Moldova!

Кишинёвская мозаика — “граффити” МССР.

Clădiri din Chișinău cu potențial, dar cu viitor incert