Balkan boekentips: Herkomst, De reparatie van de wereld en Balkan blues

Recent heb ik drie boeken gelezen die allemaal in 2020 zijn uitgegeven en die allemaal spelen op de Balkan. Of de Balkan… ‘Herkomst’ speelt deels in Duitsland, waar Saša Stanišic, hoofdpersoon, schrijver en ervaringsdeskundige in vluchten voor je leven schrijft over zijn toekomst (Duitsland) en herkomst (Joegoslavië, of eigenlijk Bosnië). In ‘De reparatie van de wereld’ is de hoofdpersoon Kempf, een etnische Duitser uit het Koninkrijk Joegoslavië – of eigenlijk Slavonië, Kroatië – die in WOII als SS-er naar Polen vertrekt. Nils Elzenga is een Nederlander die met zijn vader op rondreis gaat door voormalig Joegoslavië om eens te werken aan hun band.

Herkomst – Saša Stanišic

‘Herkomst’ van Saša Stanišic vind ik de mooiste van de drie. Erg knap hoe hij de zware kost licht weet op te dienen in heerlijk sappig proza. Stanišic beschrijft zijn eigen geschiedenis waarin hij opgroeit als Titogezinde Joegoslaaf en, net twaalf, een Bosniak blijkt te zijn als de oorlog in Joegoslavië uitbreekt. De familie ontvlucht Višegrad – de stad van ‘De brug over de Drina’, het boek van Ivo Andric waar ook geregeld aan wordt gerefereerd – en bouwt zo goed en zo kwaad als het kan een nieuw leven op in Duitsland. Een leven dat prachtig wordt beschreven en wordt afgewisseld met reisjes naar de oude Heimat, waar alles anders is maar sommige dingen toch ook hetzelfde zijn gebleven. Stanišic’ demente moeder speelt een belangrijke rol in het boek en haar dementie zorgt ervoor dat juist de Joegoslavische verhalen voor haar helderder zijn dan de verhalen over de oorlogsellende en het heden.

Met ‘Herkomst’ won Saša Stanišic de Deutscher Buchpreis 2019. Zoals de uitgever het stelt: ‘Herkomst’ is een meesterwerk, waarin één familie symbool staat voor een van de roerigste perioden uit de naoorlogse geschiedenis. En zoals ik het stel: lees dit boek!

Herkomst
Saša Stanišic
➜ 368 pagina’s
➜ oktober 2020
➜ Uitgever: Ambo|Anthos
➜ ISBN: 9789026352041
➜ ★★★★★

De reparatie van de wereld – Slobodan Šnajder

‘De reparatie van de wereld’ is een familie-epos dat start in de achttiende eeuw, waarin voorzaat en stamvader van de hoofdpersoon Georg Kempf op uitnodiging van de keizerin met een groep medereizigers per vlot de Donau afzakt naar Transsylvanië om het hongerende Duitsland te ontvluchten. Transsylvanië blijkt Slavonië te zijn, een regio in het huidige Kroatië, gelegen in de oksel van de Donau. Daar wordt Kempf in 1919 geboren. Een Volksduitser dus, maar van die wortels is hij zich pas echt bewust als er de oorlog uitbreekt.

Dichter Kempf wordt ingelijfd bij een SS-eenheid van Kroatische Volksduitsers die naar Polen wordt gestuurd. Het echte vechten blijft hem bespaard en als hij geacht wordt een paar gevangen Polen te fusilleren verzaakt hij. Kort daarop raakt hij gewond en komt in aanraking met een vrouw uit het Poolse verzet. Hij wil zich daarbij aansluiten maar komt uiteindelijk terecht bij een Pools-Russisch-Joodse sabotage-eenheid. Hij weet de oorlog te overleven en met een boemazjka – een bewijs van verdienste voor de Sovjet-Unie – terug te keren in zijn geboortedorp. Zonder boemazjka was de terugkeer van Volksduitser Kempf in het inmiddels door Tito’s partizanen bevrijde Joegoslavië niet mogelijk geweest.

Hij trouwt al snel met Vera, een doorgewinterde partizane, en krijgt een zoon, de verteller van het boek. Kempf junior is ook al verteller ver voor zijn geboorte, want ook in de wereld van de ongeborenen is men goed op de hoogte van de wereld van de geborenen. Als ongeborene knijp je hem wel of je moeder en vader elkaar wel levend zullen vinden en tot de daad komen. Het is bijzonder knap hoe Šnajder – vast ook een Volksduitser met ooit de naam Schneider – dit in het boek weet te verwerken.

De relatie Vera-Georg is niet echt warm en loopt uit op een scheiding. Het boek loopt door tot de Joegoslavië-oorlogen van begin jaren negentig.

Mieren, de rattenvanger van Hamelen, de historische continuïteit, een geredde hond, veel thema’s komen steeds opnieuw in een andere context voorbij. Het is een razend knap boek met zoveel historische feiten, literariteiten en gedetailleerde beschrijvingen, dat je je midden in de geschiedenis waant. Maar de personages… ik leer ze niet kennen, maar ze kennen zichzelf denkelijk ook niet. ‘De reparatie van de wereld’ is een boek waar je als lezer wel even je best op moet doen, maar het is een prachtig leesavontuur.

De reparatie van de wereld
Slobodan Šnajder
➜ 480 pagina’s
➜ november 2020
➜ Uitgever: Wereldbibliotheek
➜ ISBN: 9789028450462
➜ ★★★★

Balkan blues – Nils Elzenga

Dan is Balkan blues van Nils Elzenga andere koek. Het is de beschrijving van een reis door Bosnië-Herzegovina van een vader met zijn zoon: uiteraard Nils. De Balkan speelt geen hoofdrol, de relatie vader-zoon wel. Het is een lekker geschreven boek. Ik krijg veel zin een soortgelijke reis te maken met mijn vader.

Nils en zijn vader komen naarmate de reis vordert nader tot elkaar (niet echt een spoiler denk ik) en hij leert mede daardoor ook zijn moeder postuum – ze stierf toen Nils 17 was – steeds beter kennen. Soms grappig, soms ontroerend in de onkunde van de twee mannen om zich bloot te geven. Een prima boek voor even tussendoor.

Balkan blues – over de reis die ik maakte met mijn vader
Nils Elzenga
➜ 192 pagina’s
➜ april 2020
➜ Uitgever: Signatuur
➜ ISBN: 9789056726447
➜ ★★★

Anderen lazen ook

De brug over de Drina
Ivo Andriç
➜ 320 pagina’s
➜ 2002 (origineel: 1945)
➜ Uitgever: Ooievaar
➜ ISBN: 9789057134111
➜ ★★★★★

De geschiedenis van de brug over de Drina is de geschiedenis van heel Bosnië-Herzegovina. Višegrad, de plaats waar de brug ligt, is onderhevig aan getijdenwerking van de geschiedenis, waarin dan weer het Ottomaanse Rijk, dan weer het Habsburgse Rijk, voor eb dan wel vloed spelen. Ook het leven van de bewoners en de verhoudingen tussen christenen, moslims, joden, Roma verandert keer op keer. Toch leven ze in de meeste periodes in vrede naast en met elkaar.

Het boek bespant de periode van de bouw van de brug door de Ottomanen, begin zestiende eeuw, tot aan de Eerste Wereldoorlog. Andriç weet deze geschiedenis prachtig beeldend te vertellen. Soms ballen-in-je-buikbeeldend, zoals bij de scene waarin gevangenen uiterst secuur worden gespietst, om niet te overlijden, om ze gruwelijk lijdend, als afschrikwekkend voorbeeld, tentoon te stellen op de brug.

De geschiedenis van Joegoslavië, en zeker van Bosnië-Herzegovina, is nauwelijks te bevatten. De brug over de Drina geeft een beter beeld dan een geschiedenisboek. Ook om de recente oorlog in Joegoslavië te begrijpen is dit boek waardevol. En het is zo vreselijk mooi geschreven. Andriç kreeg er niet voor niets de Nobelprijs voor. Enig nadeel: het boek is schaars, de prijs is hoog.