Gaujaspark en Zeltini luchtmachtbasis

Van 14 tot 24 september tripten vriend J. en ik door Letland en Estland. We hadden ons als te doen gebruikelijk goed voorbereid en een flink aantal bijzondere plekken op de kaart aangekruist. In deel 1 van de roadtrip gaan we vanuit Riga naar het natuurgebied rond de rivier Gaujas en de voormalige raketbasis Zeltini. Natuur, historische stadjes en hier en daar een verdwaald Sovjetrelict.

Dag 1: Riga – Sigulda

Vanaf het vliegveld is het ruim 60 kilometer naar Sigulda, maar we doen er door de files in de avondspits van Riga toch makkelijk twee uur over. We komen bij schemering aan bij een idyllisch classicistisch landhuis. Krimulda Manor heeft een gevel met klassieke zuilen van het type dat Stalin adopteerde voor zijn socialistisch classicisme. Tegenover het landhuis staan in een halve cirkel een soort geschakelde houten strandhuisjes met een vlonder ervoor, die je tegenwoordig kunt huren. Dit was ooit de zonneveranda, waar kinderen met TBC konden lucht- en zonnebaden. Het plankier was toen veel groter zodat de ziekenhuisbedden makkelijk te verrijden waren.

Het landhuis werd gebouwd in de tweede helft van de negentiende eeuw voor de Duits-Baltische familie Von Lieven. In 1920 werd Letland onafhankelijk, in datzelfde jaar werd alle bezit van Duitsers onteigend. Zo ook Krimulda Manor, dat in 1921 met de omliggende gebouwen en gronden in handen kwam van het net opgerichte Letse Rode Kruis. Onder hun hoede werd het gebouw uitgebreid met onder meer de zonneveranda.

De omgeving van het landhuis is idyllisch, het lijkt wel een heerlijkheid met zijn historische gebouwen, parken, fruitbomen, akkers en bloemenborders. Naast Krimulda Manor staan het voormalige stalhuis en een vierkante boerderij met poort en binnenplaats, deels ingestort na een brand. Hier bevindt zich een winkeltje met restaurant, Milly, de plek voor het ontbijt. De andere uit eind negentiende eeuw stammende gebouwen zijn in dezelfde stijl gebouwd.  

Totaal afwijkend zijn twee verderop gelegen chroesjtsjovka’s. Ze zijn ongetwijfeld gebouwd als huisvesting voor de werknemers van de kliniek, die ook in de Sovjettijd in gebruik was. Ook zijn er aan de rand van de uitgestrekte hoogstamboomgaarden van die typische Sovjetgarageboxen met mooi verweerde deuren, die je overal in de Baltische Staten ziet. 

Landhuis Krimuldas is nog steeds in gebruik als revalidatie-instelling maar je kunt er nu ook kamers huren. Het is een prima uitvalsbasis voor wandelingen langs de rivier Gaujas met zijn diep uitgesleten oevers met fraaie steenformaties, of verder het Nationaal Park Gaujas in. Ook te combineren met een bezoek aan het stadje Sigulda, waar bussen flinke groepen toeristen uitbraken bij het beeldige kasteel van de Lijfse Orde en de Lutherse kerk. Wij hebben meer oog voor de nabije Sovjetbunker waar je naar binnen kunt sneaken en waar Russische teksten te zien zijn bij het schijnsel van de iPhone-zaklamp.

In Sigulda is ook een bobsleebaan, waar vanuit Riga veel toeristen op afkomen die wandelen te suf vinden, om hier een afdaling te wagen in de ‘softbob’ of te bungyjumpen of ziplinen boven de Gaujas.

Het landhuis is trouwens te koop voor wie geïnteresseerd is in een leuk doe-het-zelfproject. Je moet wel van schuren houden. De verf van de zonneveranda bladdert af, de planken moeten nodig geschuurd en geverfd worden. De handen van vriend J. jeuken. Gelukkig hebben we geen schuurpapier bij ons.  

Dag 3: Krimulda-Zeltini-Alūksne

Zoektocht naar raketlanceerbasis Tirza / Gulbene

Na twee nachten Krimulda reizen we door richting Alūksne, waar een ondergronds raketlanceerplatform moet zijn, direct naast een schietbaan voor het serieuzere militaire schietwerk. De tip om hier te gaan kijken komt van Martin Bruining, fotograaf en een van de makers van het boek Na ons stilte. Daarin inventariseren, bezoeken en fotograferen de makers raketinstallaties aan de randen van de Sovjet-Unie en de omliggende satellietstaten.

Onderweg valt op hoe netjes het hier in Letland is en hoe goed de wegen zijn vergeleken bij bijvoorbeeld Moldavië, Bulgarije of Georgië. En dan zijn we nog niet eens in Estland geweest, dat is de overtreffende trap van netjes. Communistische relicten zijn zeldzaam. Lelijke chroesjtsjovka’s in kolderiek slecht gemetseld wit baksteen zie je nog geregeld, her en der zijn de vervallen schuren of installaties van sovchozen te zien, soms rijd je langs een te netjes opgeknapt Domy Kulturni, een kulturpalast in uitbundige Stalinstijl. Maar monumenten die de Russische ‘bevrijders’ vereren, of de helden en geneugten van het communisme, zie je vrijwel niet. Ze zijn bijna zonder uitzondering ontmanteld.

Later op de reis, in Estland hetzelfde verhaal. Daar gingen we al vanuit: hamers en sikkels, communistische sterren en sociaal-realistische publieke kunst zijn in alle Baltische Staten verboden, net zoals hakenkruisen en andere nazi-symbolen dat zijn. De Russische inval in Oekraïne heeft de afbraak van de Sovjetmonumenten versneld.  

Dat is ook niet zo vreemd. De herinneringen aan de Sovjettijd zijn vers, verschrikkelijk en beladen. Je voelt je als Oostblogger soms niet helemaal van deze wereld als je weer met een zekere blijmoedigheid een Sovjetflat of de resten van een kolchoz spot, of met enige trots die ene hamer en sikkel die over het hoofd is gezien, of een erebegraafplaats voor het Rode Leger in een klein klotendorpje. Terwijl dat toch symbolen zijn van bezetting, onderdrukking, terreur, goelag, onvrijwillige verplaatsing, russificatie etc. Die manifestaties van de zogenaamde socialist landscapes zijn onderdeel van de recente geschiedenis van de Baltische Staten, vormen hoofdstukken uit een boek die je er liever niet in had gehad, die je liever overslaat bij teruglezen, maar die deel uitmaken van de identiteit of die hebben gevormd, als een gedeeld trauma. Pagina’s, soms hele hoofdstukken, zijn afgelopen jaren uit het boek gescheurd, soms versnipperd, soms verplaatst naar een meer museale locatie en voorzien van context. Ik begrijp het wel maar vind het ergens ook jammer.

Als we bij de schietbaan zijn, is die gelukkig niet in gebruik. We gaan op zoek naar drie koepels, waarvan de middelste ons toegang moet geven tot SS-4 silolanceerbasis Tirza/Gulbene. We komen wel bunkertjes tegen en betonnen palen van de omheining, maar de koepels zijn niet te vinden. Zelfs de live hulplijn van Martin helpt niet. De drie koepels blijken nog niet zo lang geleden te zijn volgestort met aarde, de ‘lanceersilo’s’ niet meer toegankelijk. Alleen als je weet wat hier ooit was, zie je de contouren terug in het landschap. Geen ondergrondse Sovjetavonturen dus. Bij onze zoektocht stuiten we op bos met op de bodem kussens van mos in een prachtig kleurenpalet. Dit wil ik wel op mijn vloer thuis.

Gierende banden op de Zeltini raketbasis

Gelukkig is de volgende stop vlakbij: de in Sovjettijd uiterst geheime Zeltini nucleaire raketbasis, een soort vliegbasis Soesterberg, maar dan voor het serieuzere werk: een kernaanval met ballistische middellangeafstandsraketten met een bereik van ruim 2000 kilometer. Het terrein is 300 hectare groot en omvatte vier lanceerplatforms, kazernes, hangars en schuilkelders die waren verbonden met wegen van betonplaten (kedeng kedeng). Zo’n 20 hectare is toegankelijk voor publiek.

Er is een autotreffen gaande als wij er zijn. Waaghalzen rijden gierend rondjes, burning rubber veroorzaakt smerige rookwolken. Rond de grote Leninbuste staan gepimpte auto’s waaraan het publiek zich verlekkert. Op deze plek kon een van de vier lanceertafels worden geplaatst voor het lanceren van de S4 kernraketten.
Er klinkt schel muziek. Op het terrein zijn meerdere hangars waar de raketten lagen te wachten op actie. Ze lijken veel op onze eigen hangars op Soesterberg. In een bunker vinden we nog een door sovjetsoldaten gemaakte tekening van een raket die wordt aangemoedigd door een verkeersleider. Die kennen we uit ‘Na ons… stilte’. 

Naast de vliegbasis ligt een enorm verlaten kazerneterrein waar we een uur rondstruinen door gebouwen die vraagtekens oproepen en soms een antwoord geven. Ze zijn vaak best degelijk gebouwd. Ook hier is elke verwijzing naar de Sovjetgeschiedenis verwijderd.

’s Avonds komen we aan in ons blokhuthotel in Alūksne, een klein stadje aan een meer met een kasteel van de Lijfse Orde en een socmod openluchtpodium met een hardroze overkapping. De volgende morgen gaat de reis verder naar Estland.