Roadtrip Estland-Letland 4: van Tallinn naar Riga

In deze etappe van de roadtrip bezoeken we – alweer – relicten uit de periode dat Estland en Letland bezet waren door de Sovjet-Unie: monumenten in verval, monumenten in een museale omgeving, monumenten met een disclaimer, monumenten die zijn verdwenen. En een voormalig KGB-strafkamp waar dwangarbeiders marmer dolven. De marmergroeve is volgelopen tot een kraakhelder meer waarin je kan snorkelen boven barakken en prikkeldraad.

De afgelopen week werd bekend dat premier Kallas van Estland op de most wanted list van Poetin staat, onder meer vanwege haar rol bij het neerhalen van Sovjetmonumenten. Ook politici uit Letland en Litouwen staan om die reden op de lijst. Poetin is niet blij dat het neerhalen van Sovjetmonumenten er zo voortvarend wordt aangepakt, terwijl hij zelf de oorzaak is van die versnelling door zijn inval in Oekraïne, waar hij bovendien oneindig veel meer Sovjetmonumenten sloopt dan er in de Baltische staten worden neergehaald. Rusland heeft zich bijzonder gehaat gemaakt. Bij de Russische ambassades van Tallinn en Riga maken de Esten en de Letten de Russen erg duidelijk wat ze van de inval vinden.

Onze route gaat vanuit Viinistu aan de Harabaai naar de Estse hoofdstad Tallinn. Van daaruit gaan we met een slinger naar de historische badplaats Pärnu, halverwege Tallinn en Riga. De roadtrip eindigt in Riga, de hoofdstad van Letland.

Eenmaal in Tallinn wandelen we door de regen langs het enorme songfestivalterrein Lauluväljak, met een podiumgebouw uit 1959 dat lijkt op het vizier van een helm. In 1988 was dit het decor van de zingende revolutie. Er traden talloze artiesten op van wereldfaam: Red Hot Chili Peppers, Metallica, Michael Jackson.

Monument Maarjamäe mälestusväli

Langs de boulevard van de Golf van Riga lopen we noordwaarts richting het Maarjamäe mälestusväli, de gedenkplaats voor de ‘bevrijders’ van het Rode Leger. Er is anti-Russische graffiti aangebracht en het onderhoud houdt niet over. Het eeuwige vuur aan de voet van de de pylonen met handreliëfs brandt niet meer, de tribunes voor de ceremonies zijn vervallen en er zijn hekken geplaatst. Het monument is nooit volledig afgerond; de ‘openluchtkathedraal’ ter viering van de eenheid tussen Estland en de Sovjet-Unie is er nooit gekomen. Wel kwam er in 2018 een flink uit de kluiten gewassen monument voor de slachtoffers van het communisme.

Borstbeelden

Even verderop is in Kasteel Maarjamäe het Ajaloo muuseum. Achter het kasteel is een beeldentuin waar de beelden van voormalige socialistische helden zijn verzameld. In 2012 was ik op dezelfde plek en lagen de borstbeelden er als oud ijzer opgetast. Stalin, Lenin en lokale helden staan nu in de tuin met een beschrijving van hun leven, daden en herkomst van de beelden. Het is een minivariant van Grutas Parkas in Litouwen, een enorm park met Sovjetspeeltoestellen, beelden en andere socialistisch-realistische kunst.

In Tallinn gaan we de volgende dag uitgebreid op bezoek bij alle brutalistische bouwwerken die aan de Baai van Tallinn zijn neergezet voor de Olympische Spelen van 1980. Daar schreef ik eerder over in een apart blog.

In de categorie ongezellige bestemmingen doet het KGB-gevangenismuseum zeker mee. Het is klein en redelijk aan de prijs is (9 euro). Het KGB-museum in Hotel Viru is ongetwijfeld interessanter, maar was niet geopend toen wij er waren. Aan dezelfde straat – Pikk, wat ‘lang’ betekent – ligt de Russische ambassade. Dranghekken moeten de stoep begaanbaar houden en dienen als kapstok en prikbord voor anti-Poetin-leuzen. Bij de ambassade in Riga is die boodschap nog duidelijker en is de straatnaam gewijzigd in Onafhankelijk Oekraïne Straat. Je hebt momenteel best een rotbaan als je op de Russische ambassade in Tallinn of Riga werkt. En terecht!

Ook niet extreem gezellig is de Patareigevangenis, een gevangeniscomplex dat stamt uit 1830. In de Sovjettijd werden hier politieke gevangenen opgesloten onder auspiciën van de geheime politie NKVD. En veel kans op ontsnappen was er niet als je er zo eens rondkijkt. Tot 2002 deed het complex dienst als gevangenis. Op de oude binnenplaats wordt nu gewerkt aan hippe horeca en de boel wordt opgeknapt zodat het wellicht ooit weer een gezellige plek wordt. Vlakbij is het Marinemuseum met fraaie historische schepen van de Baltische Vloot.

Maar even voor de duidelijkheid: ook voor gezelligheid kan je in Tallinn terecht. Het historisch centrum van deze hanzestad is prachtig, met bochtige straatjes met kinderkopjes en eeuwenoude gebouwen met torentjes. Er zijn uitzonderlijk goede restaurants waar je relatief goedkoop overheerlijk kunt eten.

De volgende ochtend vertrekken we naar de mondaine badplaats Pärnu. Onderweg bezoeken we twee bijzondere plekken: de pilotenbegraafplaats van Amäri en vlak daarbij in de buurt het voormalige werkkamp Rummu. Over Amäri schreef ik al eerder een apart blog.

Rummu-strafkamp wordt toeristische attractie

Een van de vreemdste plekken die ik ooit bezocht is de Rummu marmergroeve. Hier werd sinds 1938 kalksteen en ‘vasalemma-marmer’ gewonnen door gevangenen van de Murrugevangenis. In de jaren tachtig stopte de mijnbouw, in de jaren negentig stopten ook de pompen met het wegpompen van het water in de mijn. Zo ontstond een meer met kristalhelder water. Lager gelegen gebouwen, hekken en uitkijkposten verdwenen onder water. Ook ontstond er een ruim zeventig meter hoge residuberg van puin en steenresten die overbleven bij de productie van marmer. Het is een bizarre buitenaardse berg, deels begroeid, met door regenwater diepe uitgesleten groeven.

Wij stoppen bij de eerste parkeerplaats links vanuit Vasalemma. Bij de parkeerplaats is een soort automatiek voor supplanken. Dit meer moet gebruikt worden! We volgen het meer en stuiten al snel op het hek dat de gevangenis omsluit en parallel aan de oever loopt over 1,5 kilometer. Als je via deze weg komt hoef je geen entree te betalen, maar belangrijker: zo krijg je een veel betere indruk van de omvang van het complex. We lopen langs een muur met lampen en roestig prikkeldraad en om de zoveel meter een wachttoren. Het groen is hoog opgeschoten. We lopen een stuk tussen rechts de muur en links een prikkeldraadversperring, die ieder voor zich al iedere ontsnapping onmogelijk maakten. De naargeestigheid van de gevangenis en wat hier heeft plaatsgevonden is voelbaar.

In 1938 werd het strafkamp al geopend, na de inlijving van Estland in de Sovjet-Unie bleef het een correctionele werkkolonie en gevangenis die steeds verder werd uitgebreid. Tot eind jaren zeventig werkten 400 mensen onder erbarmelijke omstandigheden in de mijn, toen die niet meer productief was, werd er ander werk bedacht.

Tegenwoordig is de omgeving van het Rummumeer een toeristische attractie. Er wordt gesupt, gezwommen, gesnorkeld en gedoken rond de gebouwen die onder water zijn verdwenen. Ook wij gaan mee het water in, Joris in duikuitrusting, ik met snorkel en duikbril. Het is redelijk bizar om op zo’n plek rond te zwemmen en het prikkeldraad, barakken en andere overblijfselen van de marmerwinning onder je te zien. Er is een strandje aan de voet van de uiterst fotogenieke residu-berg met hippe strandstoelen en bars. Dit is ook het decor voor muziekfestivals en andere activiteiten. Er worden rondleiding verzorgd over het gevangenisterrein. Het getuigt van waarachtig ondernemerschap om de wrange bizarre schoonheid van een oud Sovjetwerkkamp te gaan gebruiken als toeristische attractie.

Van Pärnu naar Riga

We vervolgen de tocht naar Pärnu waar we aan het eind van de middag aankomen. Ik was hier in 2012 met mijn vader, die er een slechte nacht had door bedwantsen. Pärnu is buiten het seizoen – wij zijn er 22 september 2023 – niet heel bruisend. De strandtenten zijn dicht maar je kunt er mooi wandelen langs het strand met zijn fraaie gebouwen in diverse stijlen.

De volgende ochtend vertrekken we al vroeg richting Riga, de eindhalte van onze reis. Riga is een stad waar het zuiptoerisme net als in Tallinn – en Amsterdam for that sake – sterk vertegenwoordigd is, maar het is zoals overal: twee straatjes van de toeristenval is het rustig en aangenaam. Riga is de tweede Jugendstilstad na Parijs. Er zijn hele straten en wijken waar je je kunt laven aan soms Eftelingachtige façades die intussen voor het overgrote deel zijn opgeknapt.

Het nichtje van de Zeven Zusters

Riga heeft ook een kleine replica van de Zeven Zusters in Moskou, de Stalinistische suikertaarten van wolkenkrabbers. De Academie van Wetenschappen van Riga stamt uit 1960 en werd ontworpen door Letse architecten die daarbij werden geholpen door collega’s uit Moskou. Al in 1991 werd het gebouw ontdaan van Sovjetsymbolen.

Ook het monument voor het Rode Leger in het Overwinningspark – zou de naam gewijzigd zijn? – is verwijderd. In 2012 lagen er nog bevroren bloemen bij het opzichtige uiterst Sovjetische monument uit 1985, met een bijna 80 meter hoge obelisk en twee socreal beelden van een soldaat en moedertje Rusland.

De meeste Sovjetmonumenten zijn ook in Riga uit het straatbeeld verdwenen, maar sommige monumenten die wel typisch Sovjet of minimaal socialistisch-realistisch zijn, zijn behouden omdat ze nog steeds – of weer – de juiste helden vereren. Zoals het monument voor de gevallenen tijdens de Bloedige Zondag van 9 januari 1905, toen een staking uitbrak die door de Tsaar wreed werd neergeslagen, evenals de demonstratie een paar dagen later. Ook het granieten monument voor de Letse schutters, voor het Museum van de bezetting van Letland, heeft de beeldenstorm tot nu toe overleefd. Sommigen zien ook dit beeld graag verdwijnen – té Sovjet – anderen vinden het prima dat Letten worden geëerd die vochten in de Eerste Wereldoorlog. Ook op de treinen in het treinmuseum zijn de Sovjetsymbolen niet van de lucht, maar dat is dan ook een museum. Alleen bij balustrades van de brug zie ik hier en daar nog een versiering met hamer en sikkel. Hier geen disclaimer; waarschijnlijk heeft men dit over het hoofd gezien. Eén hamer en sikkel is met slijptol verwijderd, maar dat is vast door een verzamelaar, een liefhebber, anders was dat vast niet zo netjes gebeurd.

Meer blogs