Ontdek de hoogste top en de mooiste spomenik van Bosnië

Wandelen rond Tjentište: ruige bergen, spomeniks en verlaten gebouwen

Het dorpje Tjentište ligt in een dal in het Sutjeska Nationaal Park in Bosnië en Herzegovina. In dit dal vond in 1943 de Slag om Sutjeska plaats, bekender onder de Duitse naam Fall Schwarz. De ontsnapping van Tito’s partizanen uit een onmogelijk omsingeling was een keerpunt in de Tweede Wereldoorlog. Het gebied kreeg de naam Vallei van de Helden en er kwamen verschillende monumenten om de gebeurtenis te herdenken, waaronder de ronduit fantastische Sutjeska-spomenik. Vanuit Tjentište kan je bovendien mooi wandelen in de Dinarische Alpen. Hier bevindt zich ook de hoogste top van Bosnië: de Maglić. Een prachtige wandeling leidt je naar de top, maar begin er niet aan als hoogtevrezer!

Onze uitvalsbasis is hotel Mladost, een fors uitgevallen hotel dat is gebouwd in de aanloop naar de Winterspelen in Sarajevo van 1984. Het hotel is geen aanrader. Als je naar Sutjeska gaat: zoek iets beters en een plek waar niet gepoogd wordt je af te zetten. Nabij het hotel is het Jeugdcomplex van Sutjeska uit de jaren zestig. Hier werden voor Tito’s pioniers allerlei activiteiten georganiseerd waarbij ook ongetwijfeld de helden van deze vallei werden geëerd en werd meegeholpen aan de bouw van de monumenten. In de Bosnische Burgeroorlog werden het theater en amfitheater verwoest en raakte het complex in verval. De restauratie is in gang gezet, maar het theater verkeert nog steeds in the ruin phase zoals op een bericht naast de voormalige deur te lezen valt. Met een beetje fantasie kan je je nog prima voorstellen hoe mooi en bijzonder dit gebouw was, met zijn grote schuifdeuren naar het amfitheater, het balkonterras, het podium en de rails voor het doek.

Spomenik Sutjeska: betonnen vleugels van de vrijheid

De eigenlijke reden om naar dit dal te gaan is het monument voor de Slag om Sutjeska, een van de Joegoslavische spomeniks die ik graag nog eens wilde zien. Het monument van twee vleugels – de vleugels van de overwinning – staat op een prachtige plek en Tito en de zijnen hebben er onverhoopt voor gezorgd dat het heden ten dage highly instagrammable is. Als je goed kijkt zie je kubistisch vormgegeven figuren in de twee vleugels die de partizanen voorstellen die hier hebben gestreden. Het doet me sterk denken aan het later gebouwde monument van het Negende Fort in Kaunas, Litouwen. Dat schijnt inderdaad door Sutjeska geïnspireerd te zijn.

De spomenik is opgericht ter meerdere eer en glorie aan de strijders en gevallenen van de Slag bij de Sutjeska van 15 mei tot 16 juni 1943. De As-mogendheden poogden al eerder zonder succes om Tito uit te schakelen en het Partizanenverzet te breken. In mei 1943 werd Fall Schwarz gelanceerd waarbij 127.000 As-troepen werden ingezet tegen 22.000 Partizanen. Ze werden omsingeld in de Sutjeska-vallei maar wisten op 9 juni onder leiding van Tito de omsingeling te doorbreken en met een deel van de troepen te ontsnappen. 7.000 partizanen en alle mensen van het mobiele hospitaal kwamen om het leven. In de bevrijdingsstrijd was de slag erg belangrijk. De Geallieerden erkenden de Partizanen als enige legitieme anti-fascistische strijdmacht in de regio. Na de oorlog werd Sutjeska onderdeel van de Joegoslavische identiteit.

In 1958 werd in Sutjeska al een herdenkingsaltaar gebouwd met een crypte met de resten van meer dan 3.000 strijders. In 1971 werd de herdenkingsplek bekroond met een spomenik met twee vleugels van 19 meter hoog, ontworpen door Miodrag Živković. Dit massief ogende ensemble met zijn overhellende vlakken kan alleen de zwaartekracht aan door de slimme holle honingraatconstructie.

Het is echt imposant deze spomenik live te aanschouwen. Het is nog een venijnig klimmetje naar het altaar en vervolgens de spomenik zelf. Er komen hele schoolbussen vol jongeren naartoe. Ik ben benieuwd welk verhaal die te horen krijgen. Van nabij zie je hoe groot dit kunstwerk is en hoe extreem de zwaartekracht lijkt te worden getart. Het is nog lastig om én goed licht én geen mensen op de foto’s te krijgen. ’s Avonds gaan we nog eens terug om solo het uitgelichte monument te bekijken. De ongekende rust in de vallei maakt de haast intieme nabijheid van dit monument extra bijzonder.

Spomen-Dom: brutalistisch herdenkingshuis met fresco’s

Vlakbij het Sutjeska-monument is de Spomen-Dom (Spomen kuća bitke na Sutjesci), een herdenkingshuis in de vorm van een abstracte brutalistische kerk met fresco’s die de Partizanengeschiedenis van de vallei verbeelden. De lichtval is prachtig, het lijnenspel ook. De fresco’s zijn nogal in your face met beelden die het lijden van de bevolking en de Partizanen zonder omhaal tonen. De portier annex suppoost leidt ons rond en deelt aan de hand van een spiekbriefje in zijn beste Servokroatisch de cijfers achter het leed op de schilderijen. Op een ervan staat een deel van de As-mogendheden afgebeeld die hier tegen de Partizanen streden: naast de Duitsers, Bulgaren en Italianen ook de Kroatische Ustaša en Servische Četniks. Op de achtergrond hangen lijken te hangen.

De bouw van het Spomen-Dom begon ook in 1971 en werd in 1975 geopend. Het ontwerp is van Montenegrijnse architect Ranko Radović, de 13 fresco’s van de Kroatische kunstenaar Krsto Hegedušić. Op de muren staan de namen van alle 7.356 gesneuvelde Partizanen. Tijdens de oorlog in Bosnië raakte het gebouw verwaarloosd en werden de fresco’s beschadigd. Onder meer door Serviërs die het niet leuk vonden te worden geconfronteerd met een eerdere oorlog waarin ze fout waren. De fresco’s zijn nu gerestaureerd en het complex wordt beveiligd. Als je je dus wilt laven aan Yugobrutalisme met haast kathedrale herdenkingsallure dan ben je hier aan het juist adres. Het eigenlijke museum even verderop is minder interessant, maar met een dagkaart – die ook nodig is om in het park te wandelen – kan je overal zo naar binnen.

Verlaten Hotel Sutjeska

Er is nog een relict uit Joegoslavische toeristentijden: Hotel Sutjeska uit 1958, het eerste hotel in dit Nationale Park. Er rest nog slechts een bouwval. De bij de renovatie van 1983 toegevoegde glas-in-loodramen met scènes uit de Slag bij Sutjeska zijn allemaal verdwenen, het hele hotel is gestript en ontdaan van alles van waarde: vloeren, leidingen, hout, ijzer. In een open ruimte vind ik platen met teksten als ‘Van … tot 13 juni werd de strijd uitgevochten op de smalle open plek van Zelengore’ aldus Google Translate. Dat klinkt als scenes uit de Slag bij Sutjeska.

Er zijn plannen om het hotel te herstellen. Een investering van 4 miljoen is nodig: This is a facility which requires intervention in order to be put back in use. Dat klinkt als een understatement.

Naar de hoogste top van Bosnië en Montenegro

De volgende dag vertrekken we vroeg naar de startplaats voor een stevige bergwandeling. Een hobbeldebobbelweg waar een Jeep wel raad mee weet – onze truttige huurauto minder – leidt ons in een klein uur en 127 haarspelden naar de parkeerplaats bij Prijevor. Het is een hele klim naar de Maglić, met 2.388 meter de hoogste top van het Sutjeska Nationaal Park op de grens Bosnië-Herzegovina en Montenegro. In juni 1973 werd vlak onder de top een bronzen plaquette geplaatst met het profiel van Tito en een rode ster met hamer en sikkel. De tekst op de inscriptie luidt in vertaling:

“Ter nagedachtenis aan alle strijders van het Volksbevrijdingsleger van Joegoslavië, die onder leiding van de Communistische Partij en de opperbevelhebber kameraad Tito, in het grotere gebied van Sutjeska in juni 1943, een historische overwinning behaalden op meerdere fascistische troepen. Zij plaatsen deze gedenksteen.”

De plaquette werd door vrijwilligers van Društvo Prijatelja Sutjeske (de Vereniging van Vrienden van Sutjeska) geplaatst ter herdenking van de dertigster verjaardag van de Slag bij Sutjeska. Voor echte Partizanen stelt dat waarschijnlijk niet zoveel voor, maar voor ons is dit ook zonder een monument op onze rug een pittig stukje stijgen.

En dan hebben we de afdaling nog niet gehad. Die is eigenlijk niet te doen, maar dan hebben we het point of no return allang gehad. Klauterend, ons vasthoudend aan kabels en bipsgewijs glijdend over losse keien en grind dalen we in 2,5 uur zo’n 900 meter. Even een stukje rechttoe rechtaan zit er nauwelijks tussen.

Lees dit voordat je gaat wandelen naar de Maglić!

Onze wandeling startte bij de parkeerplaats bij Prijevor. We hadden de wandeling andersom moeten lopen – dat deden ook alle wandelaars die we tegenkwamen – zodat je niet afdaalt maar stijgt over de steilste en met rotspuin bezaaide kant. Ik houd erg van een uitdagende bergwandeling, maar dit was echt gevaarlijk. De kans op wegglijden of een steen op je hoofd is groot. Neem vanaf de parkeerplaats, als je met je neus naar het bord staat, het pad links!

De weg vanuit het dal naar de parkeerplaats is ook heftig. Het lukte wel met onze huurauto, maar de weg is erg slecht en je bent bijna een uur aan het klimmen over heftige hobbelwegen.

Maar even zo goed: het is een zeldzaam mooie wandeling in een zeldzaam mooi heel uniek gebergte. Prachtige uitzichten, prachtige kleuren en prachtige rotsformaties.