Joegoslavië achter de schermen – Yael Vinckx

Tien jaar geleden schreef ik een blog over ‘Joegoslavië achter de schermen’ van Yael Vinckx. Vinckx was als correspondent voor de NRC vanuit Skopje getuige van het oplaaiende etnische geweld in Joegoslavië. Ik kwam het blog weer tegen en vond het zonde om het blog te laten verstoffen. Wat afstofwerk (Macedonië vervangen door Noord-Macedonië) en aanvullingen hier en daar en hergebruiken maar. En dan ineens blijkt het toch weer beangstigend actueel allemaal.

Joegoslavië als sociografie

Een verplicht onderdeel van mijn opleiding tot regionaal geograaf was een presentatie over een regionale monografie naar keuze. Ik zou Joegoslavië van De Rijk gaan ‘doen’, een standaardwerk uit 1980, dat ik ooit toevallig ergens uit het oud papier had opgevist. Je moest tijdens de presentatie ook een oordeel vellen over de wetenschappelijkheid van het werk: voldeed het aan de eisen van een waarachtige monografie of sociografie? Ik ben inmiddels vergeten wat die eisen waren en heb mijn presentatie uiteindelijk nooit gehouden. Ik zag er te zeer tegenop, niet in het minst omdat ik op het moment suprême het boek nog niet voor de helft had gelezen. Wees gerust, uiteindelijk ben ik netjes afgestudeerd als regionaal geograaf, specialisatie Oost-Europa en de voormalige Sovjet-Unie.

‘Si conden bi malcander niet comen’

Later heb ik ‘Joegoslavië’ alsnog uitgelezen. Gewoon, uit interesse. Goede sociografie! Het motto van het boek luidt: ‘Si conden bi malcander niet comen.’ Het gaat bij ‘si’ niet om de twee conincskinderen, maar om de landen die met zijn allen Joegoslavië vormden. En de reden dat die ‘niet bi malcander comen conden’ was niet omdat het water ‘veel to diep’ was. Het lag ingewikkelder. Hoe ingewikkeld? Zo ingewikkeld dat Joegoslavië na de gruwelijke oorlogen van de jaren negentig in meer afzonderlijke landen uiteenviel dan er bij haar ontstaan zijn samengevoegd.

Quo vadis Jugoslavija?

De Rijk eindigt zijn boek met de vraag: Quo vadis Jugoslavija? Een deel van het antwoord geeft Yael Vinckx – NRC-correspondent Joegoslavië van 1999 tot 2003 – in Joegoslavië achter de schermen – afscheid van een land. Zij beschrijft op even inzichtelijke als persoonlijke wijze het ingewikkelde proces dat tot het uiteenvallen van Joegoslavië heeft geleid. De afscheiding van Slovenië en Kroatië waren tijdens haar correspondentschap al een feit, andere afscheidingen volgden tijdens of na haar verblijf in Joegoslavië. Zelfs Kosovo is inmiddels een zelfstandige staat, wat Vinckx tijdens haar correspondentschap voor onmogelijk hield.

Vriendschap wordt zwart-wit

In het boek vertelt Vinckx hoe de oorlog leidt tot scheuringen binnen vriendengroepen. Als ze in Noord-Macedonië woont, valt binnen een week na het begin van de oorlog de vaste multi-etnische bezoekersgroep van haar stamcafé uit elkaar. Vinckx kan geen antwoord geven op de vraag hoe dit in godsnaam mogelijk is. Zij beschrijft heel mooi hoe het proces in zijn werk gaat. Van het ene moment is alles zwart of wit, elke grijstint of nuance ontbreekt. If you aren’t with us, you’re against us.

Etnisch conflict in de aluminiumfabriek

Dat het snel kan gaan als het balletje van etnische strijd eenmaal gaat rollen, merkte ik toen ik in 1997 werkte in een aluminiumfabriek in Utrecht (ja, ook ik heb mijn arbeidersverleden). Ik werkte daar samen met een man uit nu Noord-Macedonië. Er werkten in de fabriek veel Joegoslaven die in de jaren zeventig naar Nederland waren gekomen als gastarbeider.

In het jaar dat ik er werkte werd Milosevic president van wat er nog over was van Joegoslavië, de Kosovo-crisis moest nog beginnen. De Macedoniër vertelde dat de oorlog in Joegoslavië ook was doorgedrongen in de fabriek. De gastarbeiders die hier als Joegoslaven waren gekomen, waren nu ineens Bosniak, Serviër, Kroaat, Albanees. Als Macedoniër had je nog een min of meer neutrale positie.
De etnische groepen trokken meer en meer naar elkaar toe en over en weer werd er stevig op los geïntimideerd. Overal in de fabriekshallen kwam je graffiti tegen waarvan mijn Macedoniër precies kon vertellen wat van wie was en wat het betekende. De fabriek was sowieso een levensgevaarlijk oorlogsterrein, met een smelterij als de hel zelve, elektrische zagen en boren, metalen pijpen in alle vormen en maten. Of er ooit echt gevochten is, weet ik niet.

Good cop, bad cop

De internationale gemeenschap heeft in de Joegoslavische crisis niet bepaald een rol gespeeld waar men met trots op kan terugkijken. Too little, too late. Een probleem was dat de oorlog in Joegoslavië nogal onoverzichtelijk was. Het was aan het publiek niet meer uit te leggen wie wie bestreed, laat staat waarom, waar of hoe. De Amerikanen huurden een gerenommeerd reclamebureau in voor advies. Hun advies was: maak duidelijk wie de good guy is en wie de bad guy. Dat herkennen mensen. De Serviërs kregen de rol van slechterik toebedeeld, terwijl ook elke andere partij zich in meerdere of mindere mate schuldig maakte aan etnische zuiveringen, oorlogsmisdrijven en misdaden tegen de menselijkheid. Uiteindelijk is er zelfs een concentratiekampverhaal de wereld in geholpen om draagvlak te krijgen om Servië te bombarderen.

Desinformatie, grote woorden en herhaling

In ‘Joegoslavië achter de schermen’ geeft Vinckx een beangstigend kijkje achter de schermen: als je maar écht graag wilt, is het altijd mogelijk om een conflict tussen groepen aan te zwengelen. Een burenruzie afficheren tot een moedwillige etnische afrekening, en dat verhaal tot in het oneindige herhalen. De geschiedenis vervalsen, feiten manipuleren, jou onwelgevallige feiten verdoezelen. Een levensgevaarlijke triplet: desinformatie, grote woorden en herhaling. Deze methode werkt altijd en overal om bevolkingsgroepen tegen elkaar op te zetten. En ja, dan bedoel ik ook in Nederland (schreef ik 10 jaar geleden al, MH).

De socialistische dictatuur van Tito hield de boel lang bij elkaar. Toen ik in 1989 in Joegoslavië op vakantie was, leek het erop dat het Joegoslaven waren waarmee je aan het praten was, terwijl ik achteraf met Serviërs, Albanezen en Montenegrijnen moet hebben gesproken.

Twistappel Kosovo

Bi malcander zijn de Zuidslaven nog steeds niet gekomen. Kosovo blijft een twistappel. Bij mijn bezoek aan Servië een paar jaar terug zag ik overal de leus ‘Kosovo = Servisch’. In Noord-Macedonië is de situatie tussen Macedoniërs en etnisch Albanezen licht ontvlambaar. Echt mengen doet het niet in Bosnië. Een serveerster die we uitgebreid spraken in Tuzla – haar vader Kroaat, haar moeder Bosniak – kon geen werk vinden door haar gemengde afkomst. Nu moet ik wel zeggen dat de jeugdwerkloosheid in Bosnië 50% is of daaromtrent, dus dat helpt ook zeker niet.

Onze vaste etnisch-Albanese en islamitische taxichauffeur uit de gedeelde stad Mitrovica (verdeeld tussen Serviërs en Kosovaren) vertelde dat hij geregeld een biertje dronk met zijn Servische buren. Geen enkel probleem. Diezelfde taxichauffeur reed ons rond in de heuvels rond het Gazimestan Monument, waar tot de Kosovo-oorlog huizen stonden van Albanese Kosovaren en nu papavers de lege velden rood kleuren. Als het er tijd voor is.

Joegoslavië achter de schermen – afscheid van een land
Yael Vinckx
➜ 309 pagina’s
➜ 2004
➜ Uitgever: Prometheus
➜ ISBN: 9789044603385
➜ ★★★★

Anderen lazen ook

De verloren wereld van de familie Berberovic
Alfred van Cleef
➜ 303 pagina’s
➜ 1997
➜ Uitgever: Meulenhoff Boekerij
➜ ISBN: 9789029042048
➜ ★★★★
In dit boek worden de lotgevallen beschreven van de Bosnische familie Berberovic, een familie van Bosniakken, vaak onterecht Bosnische moslims genoemd (we hebben het ook niet over Bosnische orthodoxen of katholieken als het over Bosnische Serviërs of Kroaten gaat). De familie Berberovic heeft ernstig te lijden onder etnische geweld en andere gruwelijkheden van de Serviërs in hun streven om Bosnië in te lijven bij Groot Servië. De leden van de familie ontvluchten het geweld, de familie raakt verspreid over heel Europa. Velen zijn ernstig getraumatiseerd door wat hen is overkomen.
De manier waarop de dorpen etnisch gezuiverd worden, is gruwelijk. De Servische soldaten werken systematisch pakken dorp voor dorp, deur voor deur, mensen op, voeren ze af naar kampen om ze daar te vernederen, martelen of vermoorden… Als je het idee hebt dat na WOII in Europa misdaden tegen de menselijkheid op hun retour waren, vergeet het maar.
De keuzes die men uit lijfsbehoud gedwongen wordt te maken zijn hartverscheurend. Vrienden en familieleden worden tegen elkaar uitgespeeld. Ik heb het boek niet uit kunnen lezen, maar toch raad ik iedereen die een beeld wil krijgen van (de gevolgen van) de oorlog in Bosnië aan om dit boek in ieder geval te proberen te lezen. Dichterbij kom je niet.

De brug over de Drina
Ivo Andriç
➜ 320 pagina’s
➜ 2002 (origineel: 1945)
➜ Uitgever: Ooievaar
➜ ISBN: 9789057134111
➜ ★★★★★

De geschiedenis van de brug over de Drina is de geschiedenis van heel Bosnië-Herzegovina. Višegrad, de plaats waar de brug ligt, is onderhevig aan getijdenwerking van de geschiedenis, waarin dan weer het Ottomaanse Rijk, dan weer het Habsburgse Rijk, voor eb dan wel vloed spelen. Ook het leven van de bewoners en de verhoudingen tussen christenen, moslims, joden, Roma verandert keer op keer. Toch leven ze in de meeste periodes in vrede naast en met elkaar.

Het boek bespant de periode van de bouw van de brug door de Ottomanen, begin zestiende eeuw, tot aan de Eerste Wereldoorlog. Andriç weet deze geschiedenis prachtig beeldend te vertellen. Soms ballen-in-je-buikbeeldend, zoals bij de scene waarin gevangenen uiterst secuur worden gespietst, om niet te overlijden, om ze gruwelijk lijdend, als afschrikwekkend voorbeeld, tentoon te stellen op de brug.

De geschiedenis van Joegoslavië, en zeker van Bosnië-Herzegovina, is nauwelijks te bevatten. De brug over de Drina geeft een beter beeld dan een geschiedenisboek. Ook om de recente oorlog in Joegoslavië te begrijpen is dit boek waardevol. En het is zo vreselijk mooi geschreven. Andriç kreeg er niet voor niets de Nobelprijs voor. Enig nadeel: het boek is schaars, de prijs is hoog.

Joegoslavië | Serie: Panorama van de wereld
Drs. G. de Rijk
➜ 189 pagina’s
➜ 1980
➜ Uitgever: Unieboek BV, Haarlem
➜ ISBN: 9022829170
➜ ★★★