Corbusiers l’Unité d’Habitation: startpunt van het brutalisme

L’Unité d’Habitation van Le Corbusier is een van de meest iconische gebouwen van de moderne architectuur. L’Unité vormt het startpunt van het brutalisme. Niet gepland, maar als speling van het lot. Veel architecten – ook in Nederland – putten er inspiratie uit. Het mooie is dat je in dit fotogenieke en goed geconserveerde monument, dat fier prijkt op de UNESCO werelderfgoedlijst, kunt overnachten. Vorige week verbleef ik twee dagen en nachten in het hotel van l’Unité, dat uiteraard Le Corbusier heet. Het restaurant heet overigens Le Ventre de l’Architecte, de buik van de architect. Het hotel is een prachtige uitvalsbasis om naar hartenlust rond te dolen in en om deze kleurrijke flat op stelten. Als hotelgast kan je ook na 19:00 uur gebruik maken van het dakterras en samen met de bewoners je afhaalmaal opeten, een glas wijn drinken en genieten van de zonsondergang. En als je geluk hebt – zoals wij – krijg je dan spontaan een rondleiding in een van de originele split-levelwoningen. Een bijzondere ervaring.

Al snel na de verwoestingen van WOII kwam de wederopbouw op gang van de vaak zwaar getroffen steden van Frankrijk. Zo ook in Marseille. Le Corbusier ontwierp een blauwdruk voor een wooneenheid, waarin hij zijn uitgangspunten voor moderne architectuur verankerde. Zijn Unité d’Habitation – letterlijk ‘wooneenheid’ – is een verticale stad voor zo’n 1.600 mensen, in de vorm van een galerijflat op poten, en met veel gemeenschappelijke voorzieningen: winkel, crèche, bibliotheek, sportgelegenheid, restaurant. Niet alleen Le Corbusiers architectonische en planologische uitgangspunten zijn in het gebouw verankerd, ook zijn visie op wonen, samenleven en stadsontwikkeling: utopisch socialisme, maakbaarheidsgedachte, menselijke maat.

L’Unité d’Habitation als blauwdruk

Le Corbusier liet zich voor zijn Unité inspireren door onder meer het constructivisme uit de beginjaren van de Sovjet-Unie, meer in het bijzonder het Narkomfin-gebouw van Ginzburg en Milinis uit 1932. Deze flat in het centrum van Moskou was ook een soort wooneenheid, met ook veel gemeenschappelijke voorzieningen: crèche, waskamer, keuken, bibliotheek, gymzaal. Andere kenmerken die l’Unité en Narkomfin gemeen hebben zijn de pilotis (de ruimte tussen de pijlers is bij het Narkomfin-gebouw later opgevuld), split-levelwoningen en het gebruik van gewapend beton.

Le Corbusier ontwierp l’Unité als blauwdruk. Er zijn naast de oerversie in Marseille varianten in andere steden te vinden, waaronder Berlijn:

• Nantes-Rezé | 1955
• West-Berlijn, (West)-Duitsland | 1957
• Briey, Frankrijk | 1963
• Firminy-Vert, Frankrijk | 1965

Als uitgangspunt voor de gehele maatvoering van het gebouw gebruikte Le Corbusier de modulor.

Wat is de modulor van Le Corbusier?
De modulor is een in 1948 door Le Corbusier gepresenteerde antropometrische schaal: een schaal met de mens als ijkpunt. De modulor was bedoeld om de maatvoering voor gebouwen te berekenen en zo goed mogelijk te laten aansluiten op de onbewuste wensen van zijn bewoners. Men neme een gemiddelde mens van – in die tijd – 1,83 m, past de gulden snede toe, laat er een Fibonaccireeks op los, verwerkt die verhoudingen in een gebouw en je hebt blije bewoners. Le Corbusier paste de modulor voor het eerst toe op Unité d’Habitation (1947-1952). Tegenwoordig is de op de modulor gebaseerd plafondhoogte van 2,27 meter claustrofobisch laag.

De vijf punten van een moderne architectuur

Le Corbusier formuleerde al in 1927 zijn vijf principes voor de moderne architectuur. Hij deed dat samen met zijn neef en achternaamgenoot Pierre Jeanneret. Le Corbusier is een pseudoniem; hij heette voluit Charles-Édouard Jeanneret-Gris maar nam in 1920 een licht aangepaste versie aan van de naam van zijn grootvader (Lecorbésier). Het was hip onder de kunstenaars van die tijd om een korte krachtige naam te hebben. En inderdaad, Le Corbusier was meer kunstenaar dan architect, waarvoor hij nooit een opleiding heeft genoten.

De vijf punten voor moderne architectuur komen terug in veel werk van Le Corbusier, en ook in l’Unité:

Punt 1: Poten die het gebouw dragen (les pilotis)
Punt 2: Plat dak met daktuin
Punt 3: Skeletbouw waardoor alle verdiepingen vrij zijn in te delen
Punt 4: Vliesgevels zonder dragende functie, zodat lichte materialen zoals glas kunnen gebruikt.
Punt 5: Panorama-ramen, in dit geval met balkons met gekleurde panelen en brises soleil om minder direct zonlicht binnen te laten.

Ook het interieur kreeg volop aandacht. Le Corbusier tuigde een compleet Atelier des Bâtisseurs (designstudio) op. Charlotte Perriand ontwierp de keukens, de uit Marseille afkomstige architect Boukobza ontwierp de lobby, het hotel en de derde verdieping met zijn winkeltjes en ateliers.

L’Unité: startpunt van het brutalisme

L’Unité vormt het startpunt van het brutalisme. Niet omdat Le Corbusier dat van tevoren bedacht had, maar omdat er door geldgebrek, materiaalschaarste – met name gebrek aan staal – en gebrek aan gekwalificeerde bouwers werd gekozen voor beton als basismateriaal. Het cement werd vaak zo slecht gegoten dat er kwakjes cement tussen de kieren van de planken van de houten mallen doorsijpelden en de nerven en knoesten van de houten bekisting duidelijk zichtbaar waren.

Le Corbusier dacht er lang over na hoe hij hiermee om moest gaan. Hoe konden deze fouten worden weggewerkt of gecorrigeerd?

In zijn inaugurele speech bij de opening van l’Unité komt Le Corbusier uiteindelijk tot de conclusie: ‘Fortunately we had no money!’ (om die onvolkomenheden glad te strijken). Want waren die fouten niet simpelweg prachtig? Zeker als je ze in je voordeel gebruikt en ze combineert met een weldoordacht kleurpalet.

“Well, all these things (die ‘fouten’) are wonderful to see; they are interesting to observe, and they provide inspiration to those who are little inventive.”

Om er even later in zijn speech aan toe te voegen: “I will turn it (weer die ‘fouten’) into something beautiful by contrast, I will find the compensation, I will establish dialogue between roughness and finesse, between the dull and the intense, between the precise and the accidental.” En de rest is brutalistische geschiedenis.

De gehele speech is te lezen in La cellule Le Corbusier – L’Unité d’Habitation de Marseille (2015).

Een rondleiding in een origineel appartement

Elke verdieping – behalve drie en vier, waar zich hotelkamers bevinden – bevat 58 split-level-appartementen, die twee verdiepingen beslaan en toegankelijk zijn via een soort inwendige galerijen, door Le Corbusier gemunt als ‘straten in de lucht’. Om de drie verdiepingen is er zo’n ‘straat’. Het zijn lage donkere gangen die niet echt vriendelijk aandoen, de wanden met grindtegels bekleed. Le Corbusier vond het belangrijker dat de twee zijwanden van het gebouw een gesloten geheel vormden dan dat er een raam in werd aangebracht om licht in de gangen te laten doordringen.

Om te zorgen dat je met je slaperige (dronken?) hoofd de verdiepingen kunt onderscheiden, heeft elke straat een andere kleur, die zich vooral manifesteert in de ‘doorgeefboxjes’, die vroeger werden gebruikt door bijvoorbeeld de melkboer om de melkflessen in te zetten.

Op het dak, aan de rand van het schattige pierebadje, komen we te spreken met twee Franse vriendinnen uit Grenoble, die in een origineel appartement in l’Unité verblijven, als vakantie-oppas. We krijgen een rondleiding in hun split-levelwoning, die nog grotendeels in originele staat verkeert. En daar hebben we mazzel mee, want je kunt weliswaar een hotelkamer boeken in de Unité, er is geen (model)woning te bezoeken. Helaas helaas, foto’s maken van het appartement is niet echt bon ton.

Het appartement ligt op verdieping 1 en 2, dus direct boven de pilotis. Je waant je op een cruiseschip door de erg lage plafonds en de pijpenla-achtige opzet, met allerlei foefjes om de ruimte optimaal te benutten. Het is haast om claustrofobisch van te worden, deze pijpenla met een plafondhoogte van slechts 2,27. Een volleybalnet herenhoogte hangt op 2,43 meter.

Het is een van de grotere types appartementen in het gebouw, type E ‘descending’: een duplex of split levelwoning over twee etages, met op de bovenste verdieping de ingang. Die ligt dus aan de ‘straat in de lucht’ en beslaat de helft van een verdieping minus de ‘straat’. Hier bevinden zich de keuken en de woonkamer, deels gescheiden door een lichtdoorlatende wand van de door mij zo geliefde glasstenen. Er zijn nog verschillende originele inbouwkasten met de beproefde schuifpanelen met handgreepjes in omgebogen hout met afgeronde hoeken. De schuine schuifkast boven het gasfornuis is speciaal ontworpen voor het opbergen van platte (koeken)pannen, die heel vernuftig worden vastgeklonken met een klikklaksysteem.

Aan het eind van de kamer is een soort Frans balkon. Je moet de kozijndeuren stevig sluiten als je kinderen je lief zijn, want er is een gapend gat in het beton waar een gemiddeld kind gemakkelijk tussendoor valt. Een serieus monument hoeft zich schijnbaar niet te houden aan de veiligheidseisen van alledag.

Via een fraai houten trapje – ook vast nog origineel – dalen we af naar de slaapverdieping die doorloopt over de gehele breedte van het gebouw. Aan beide zijden is een balkon, zo’n origineel balkon met dat gepatenteerde betonnen raster – brise soleil – en met zijwanden in het beproefde kleurenpalet van rood, geel, groen en blauw, dat het aangezicht van l’Unité bepaalt.

Aan de ene kant is de master bedroom, alhoewel je dat geloof ik niet meer zo mag noemen omdat je dan ongezegd zegt dat er ook een servant bedroom is. Aan de andere zijde van de verdieping zijn de kinderkamers met een schuifwandje ertussen. Tussen master bedroom en kinderkamers in bevindt zich de badkamer met bad, een losse wastafel en het pièce de resistance: de douche in een starwarsachtige cabine met een haast eivormige deur, die je ook weer eerder zou verwachten in een cruiseschip, of for that sake, een ruimteschip.

Het dak op

Het dak van l’Unité is echt fantastisch. Het uitzicht over de stad en de Méditerranée is fraai, wat ook geldt voor de sculpturale luchtkokers en gymzaal met zijn ronde dak. Ook het lifthuis is prachtig, met zijn wanden in authentiek béton brut in een magnifiek spel van lijnen en vormen.

Je kunt het dakterras vrij bezoeken, net als het restaurant op de derde etage. Ook nu nog komen bewoners hier ’s avonds samen om van de ondergaande zon te genieten, van het uitzicht, van een glas wijn en een kaasplankje. Het dak is ’s avonds alleen toegankelijk voor bewoners en hotelgasten. Als je je echt wilt onderdompelen in de Unité, boek dan hotel Le Corbusier.

Het lijkt erop dat de dakbezoekers zich allemaal aan een ongeschreven etiquette houden om nergens afval achter te laten, graffiti aan te brengen of lawaai te maken. Er zijn geen bewakers – niet echt Frans – en ik heb geen camera’s kunnen ontdekken. Toch blijft het er keurig. Het dakterras wordt behalve door bewoners, hotelgasten en liefhebbers van Corbu en/of brutalisme ook bezocht door buurtbewoners. We spraken mensen met noord-Afrikaanse roots die in de buurt van l’Unité wonen, die ook het dak gebruikten en trots waren op het gebouw.

Vroeger konden de bewoners op het dak werken aan hun fitness. Je kon er rondjes rennen, er was een gymzaal waar nu het atelier is, een kinderdagverblijf met een rolbaan er naartoe en een pierebadje. Verder waren er ruimtes voor sociale activiteiten en een gezondheidscentrum.

Een ander iconisch onderdeel van l’Unité is het trappenhuis aan de westzijde van het gebouw. De afdrukken van de bekisting laten niets aan de verbeelding over: je weet direct hoe dit trappenhuis in cement gegoten is, met gebruik van smallere plankjes om de rondingen te maken. Ook de gewone trappen tussen de pilotis zijn gruwelijk bruut.

Snelle feiten l’Unité d’Habitation
➜ Bouw: 1947-1952
➜ Architect: Le Corbusier
➜ Afmetingen: 140 meter lang, 24 meter breed en 56 meter hoog
➜ 337 appartementen met 1.600 bewoners
➜ Brutality: ★★★★★

Vlakbij l’Unité d’Habitation, ook goed te zien vanaf het dakterras, staat een megalomaan gebouw met een magnifieke wenteltrap in de vorm van een dubbele helix. De ontwerper, Boukobza, is een architect uit Marseille die voor de Unité een deel van het interieur ontwierp. Van zijn hand zijn de lobby op de begane grond, het restaurant en de receptie van het hotel en de ‘straten’ op de derde en vierde verdieping, waar nu een museum en verschillende museumshopachtige winkels zijn gevestigd waar je veel prachtige boeken over moderne architectuur kunt vinden. Vaak wel in het Frans helaas. In de Corbusier-shop is allerhande brutalistische merchandise te verkrijgen: buttons, stempels, bekers, posters en koelkastmagneten met ‘brutalist’ of ‘béton’ erop. De Spaanse shophoudster bleek, toen ik haar mijn visitekaartje overhandigde, Oostblog te kennen. ‘Mais bien sûr’ zei ze zelfs. Erg tof dat Oostblog zelfs is doorgedrongen tot het epicentrum van het brutalisme.

Snelle feiten Le Brasilia | Marseille | Frankrijk
➜ Architect: Fernand Boukobza
➜ Bouw: 1957-1967
➜ Meer lezen op de website Boukobza Architecte

Kenmerken van brutalistische architectuur

➜ Eerlijkheid: ruwe onafgewerkte oppervlakken en materialen. De afdrukken van de bekisting zijn te zien in het beton. Gebruikte materialen en constructiemethoden zijn makkelijk te herkennen. Of zoals grondlegger van het brutalisme, Peter Smithson het zegt: ‘Laat het zien, die houtheid van hout en die zandheid van zand’ (Wikipedia).
➜ Groot, massief, imposant, zwaar ogende materialen.
➜ Ongebruikelijke vormen.
➜ Nadruk op textuur en patronen. Herhaling van geometrische vormen en structurerende kenmerken.
➜ Weinig decoratieve elementen.
➜ In verhouding kleine ramen.
➜ Ventilatieschachten en servicekanalen zijn zichtbaar.

Brutalisme is…
Meer lezen over kenmerken, materialen en geschiedenis van het brutalisme als stroming is de architectuur?
➜ Lees meer

Bronnen

• Wiki Architectura
• La cellule Le Corbusier – L’Unité d’Habitation de Marseille (2015)
• Wikipedia EN
• Le Corbusier en Nederland – Mens, Lootsma, Bosman (1985)