Aleksandra van Lisa Weeda is een fantastisch boek. Ik ben benieuwd of ik dit jaar nog betere boeken zal lezen. De lat ligt hoog. Aleksandra is enigszins te vergelijken met het veel omvangrijkere Het achtste leven voor Brilka van Nino Haratischwili: een familiegeschiedenis van een eeuw in een land dat opgeslokt wordt door de Sovjet-Unie, uiterst realistisch beschreven, aards en soms ook magisch, sprookjesachtig bijna. Je krijgt een goed beeld van de huidige heftige bizarre situatie in het oosten van Oekraïne, waar nog dagelijks doden vallen in de separatistische regio Loegansk. Als de huidige situatie in de Donbas een ding laat zien, is het wel dat de geschiedenis zich herhaalt. Zeker voor een Don Kozak.
Hoofdpersoon Lisa gaat op verzoek van haar grootmoeder Aleksandra op zoek naar haar verdwenen oom Kolja. Aleksandra is na de nodige omzwervingen in Nederland terechtgekomen, Lisa is er geboren en getogen. Aleksandra vraagt Lisa om een doek met de familielijnen erop geborduurd naar haar neef Kolja te brengen. Ofwel naar Kolja zelf, ofwel naar zijn graf, mocht hij zijn omgekomen. En dat laatste is goed mogelijk: Kolja is achtergebleven op de geboortegrond van zijn familie, die sinds 2014 deel uitmaakt van de Volksrepubliek Loegansk sinds pro-Russische separatisten zich hebben afgescheiden van Oekraïne. Het is er levensgevaarlijk.
Bijzonder aan het boek is de wijze waarop de geschiedenis van de familie Temnikov wordt verteld. Het is een mengeling van hyperrealisme waar het gaat om de beschrijvingen van het huidige Loegansk, of bijvoorbeeld de tewerkstelling van Aleksandra door de nazi’s. Anderzijds is het een soms sprookjesachtige magische vertelling. Een wereld waarin herten met gouden geweien en een gouden pijl in hun flank leven en waarin de vader van Aleksandra, Nikolaj, al sinds 1953 wacht op de terugkeer van zijn dochter in het Paleis van de Sovjets, het ultieme voorbeeld van de grootheidswaanzin van Stalin. Ook hier mengen werkelijkheid en droom zich: het Paleis verandert op enig moment in een enorm rond zwembad, wat op zich vreemd is maar geheel in lijn met wat er is gebeurd met de grondvesten van het nooit afgebouwde Paleis: daar is een enorm zwembad op gebouwd.
Lisa komt bij haar zoektocht naar Kolja in dat Paleis van de Sovjets terecht, waar ze Nikolaj ontmoet, die haar helpt met haar zoektocht. Van daaruit wordt stukje bij beetje de geschiedenis van de familie uit de doeken gedaan, een familie van Don Kozakken: kozakken die leefden in het stroomgebied van de rivier de Don, de Donbas, op de grens van Oekraïne en Rusland, en daar boerden op de vruchtbare zwarte aarde.
De kozakken waren gevreesde soldaten, een elitekorps dat vocht voor de Tsaar in ruil voor privileges. Tijdens WOII vocht een deel met de nazi’s mee en een deel met het Rode Leger. Na de Grote Vaderlandse Oorlog zijn de kozakken onder Stalin uitgehongerd, uitgemoord en afgevoerd naar de goelag. Ze waren te vrij, te gevaarlijk en hadden iets te vaak de verkeerde kant gekozen.
Ook in de pas gevormde Volksrepubliek Loegansk wordt de familie weer gedwongen een kant te kiezen: dit keer tussen oost of west, Rusland of Oekraïne. Een middenweg is er niet, je aan de strijd onttrekken ook niet: dat ondervinden Kolja en andere familieleden aan den lijve. De geschiedenis herhaalt zich. Weer dezelfde intimidatie, afhankelijkheid, onzekerheid, geweld, honger.
Nikolaj zegt hierover tegen Lisa:
‘Kan je je voorstellen dat je ergens bent geboren en opgegroeid waar ze je elke keer een trucje leren? Ze zijn heel streng als ze je de truc leren, ze slaan hem erin, doen er alles aan om jou hem perfect te laten uitvoeren. En dan, precies op het moment dat je de truc kent, word je gestraft voor het uitvoeren ervan en leren ze je weer een nieuwe.’
Zelfs de witte herten kunnen de familie van Don Kozakken niet helpen. ‘Wat moeten we doen’ vragen de witte herten met gouden gewei en een gouden pijl in hun zij zich af.
‘We kunnen niets,’ zegt een van onze oudsten. ‘Wij zijn maar voorouders. Wij voelen de grond nog wel onder onze hoeven, maar kunnen er niet meer op lopen.’
Aleksandra
Lisa Weeda
➜ 301 pagina’s
➜ 28 oktober 2021
➜ Uitgever: De Bezige Bij
➜ ISBN: 9789403130811
➜ €23
➜ ★★★★★
Oostblog 