Brutalisme in Duitsland: Sankt Paulus van Neuss

Kerk als tent in betonorigami

Op onze trip naar Düsseldorf gaan we op goed geluk langs bij de Sankt Paulus in de Trabantenvorstadt Weckhoven. Van buiten lijkt de kerk op een geparkeerde ijsberg met zijn lichtblauwe vreemde schotsige vormen. We hebben geluk: een vriendelijke man, de vader van de dominee of pastoor, doet ons de deur open die is ingebouwd in een soort poort in béton brut. Het is ijskoud in de kerk, een stuk kouder dan buiten. De goede man gaat op zoek naar het licht. Onze ogen wennen snel aan het weinige licht dat via niet zichtbare dakramen in de nok naar binnen valt. De Sankt Paulus is adembenemend mooi. De mooiste brute kerk die ik ooit heb gezien.

In tegenstelling tot de meeste kerken die in beton gebouwd zijn in de naoorlogse periode ziet de Sint Pauluskerk er licht en haast zwevend uit. Het beton is maar 7 cm dik en aan de buitenkant bedekt met koperen platen. Op ongeveer 2,5 m hoogte loopt langs alle muren een smalle horizontale raam in glas in lood. Daarboven begint de betonorigami, of zoals dat zo mooi in het Duits heet: ‘Die Kirche erscheint wie ein übergroßes Kunstwerk japanesischer Papierfalttechnik’.

De uitzonderlijke constructie en de bijzondere vormgeving zijn bedacht door architect en voorheen vooral theaterbouwer Fritz Schaller (1904-2002) en bouwkundig ingenieur Stefan Polonyi (1930). De eerste paal werd geslagen op 5 juni 1966, bouwonderneming Gürtler uit Neuss had twee jaar nodig om dit deze waanzinnige constructie neer te zetten.

De naamgever van de kerk, de heilige Sint Paulus, was tentenbouwer van beroep, en dat idee inspireerde Schaller en Polonyi tot een tent in beton. Net als een tent zijn de muren heel dun en het onderscheid tussen binnen en buiten verwaarloosbaar. Daarom is het er ook zo verrekte koud. Is deze kerk houdt men zijn jas graag aan. Met de laatste rekenmodellen en de computer werden de berekeningen uitgevoerd voor de delicate zeer lichte constructie: een schaaldak van 7 cm dik zonder pijlers of andere dragende delen, behalve de ‘vouwen’, de driehoekige vormen, die zorgen voor stevigheid. In de nok van het dak zijn driehoeken opengelaten, melkglas laat licht door dat de kerk fabuleus uitlicht. Boven het altaar is een abstract driehoekig glas-in-lood te zien van Franz Pauli.  

Los van de kerk is een 40 meter hoge deels losstaande toren, die ook alle kenmerken van de betonorigami van het kerkgebouw vertoont maar waarvan het hogere deel van de toren is opgebouwd uit hout, ook bekleed met koper. Achter de toren zijn lage huisjes waar ook weer het koper in terugkomt en waar mensen van de kerkgemeente wonen.

De vader van de dominee heeft na tien minuten het licht gevonden. De kerk wordt nu een stuk warmer uitgelicht door hangende lampen en ouderwetse spotjes met spiegellampen aan de muren. We raken in gesprek over de grote thema’s van het leven: goed en kwaad, oorlog en vrede… We wensen elkaar einen guten Rutsch en verkleumd gaan we weer naar buiten, waar het voor 29 december extreem warm is. Als je ooit nog in de buurt van Düsseldorf bent: deze kerk is een must voor elke betonliefhebber!

Snelle feiten Sankt Paulus, Neuss-Weckhoven
➜ Architect: Fritz Schaller, bouwkundig ingenieur Stefan Polonyi
➜ Bouw: 1966-1968
➜ Adres: Maximilian-Kolbe-Straße 4, Neuss-Weckhoven
➜ Brutality ★★★★★