Langs de weg naar de luchtmachtbasis van Ämari ligt, verscholen tussen dennen en struikgewas, een pilotenkerkhof voor Sovjet-vliegeniers. De graven zijn gemarkeerd met de kielvlakken – zeg maar de staartvin – van het vliegtuig waarin de piloten zijn verongelukt. Althans, zo gaat de mare. Het verbaast ons dat de begraafplaats nog intact is en dat de Sovjetsterren op de kielvlakken er nog zijn. Estland verwijdert sinds de inval van Rusland in Oekraïne met extra ijver Sovjetmonumenten uit de publieke ruimte.

Ämari ligt zo’n 35 kilometer ten zuidwesten van Tallinn. Op de begraafplaats lijken de staartvinnen de enige zichtbare delen te zijn van ingegraven vliegtuigen, waarin de piloot tot in de eeuwigheid der dagen rust. Het pilotenkerkhof ligt op de plek van een voormalige oorlogsbegraafplaats bij een landhuis. De eerste begrafenis vond plaats in 1949, de laatste in 1991.

Op de luchtmachtbasis, die toen nog Suurkula heette, waren van 1945 tot 1991 bommenwerpers gestationeerd, zoals de supersonische Sukhoi Su-24. Het waren – heel Sovjet – weinig betrouwbare vliegtuigen die erg lastig te besturen waren. Volgens jalutuskaikajas.blogspot.com (vol met historische foto’s uit de Sovjet-Unie) gingen in de testfase al veertien Su-24’s verloren. Daarna deden zich in de Sovjet-Unie jaarlijks gemiddeld zo’n vijf ongelukken voor. Het kerkhof is daarmee een herinnering aan de zinloosheid van de wapenwedloop tijdens de Koude Oorlog, de technische onvolmaaktheid van de Sovjetluchtvloot en het gevaar dat de vaak jonge piloten daardoor liepen.

De vliegeniers kwamen niet bij gevechtshandelingen om het leven, maar bij ongelukken. Het grootste graf is voor 16 man die in 1978 omkwamen bij een heftige kerosinebrand op de basis zelf. De begraafplaats was niet voor niets hier en niet op het vliegveld: dan zouden de piloten maar geconfronteerd worden met al die ongelukken en verongelukten.

Gedenksteen voor brand op vliegbasis in 1979

We lopen rond op de begraafplaats. De graven hebben door de fotoportretten van de piloten op de staarten iets vervreemdends, iets intiems haast. We horen geregeld het geraas van straaljagers nabij. De vliegbasis is sinds 2014 in gebruik door de NAVO.

De graven lijken nog steeds te worden onderhouden. Hier en daar ligt een al dan niet plastic bloemetje. Volgens een artikel uit 2018 in Postimees.ee wordt het onderhoud uitgevoerd door de leraren van een nabije school. Vlak voor de Russische bevrijdingsdag op 9 mei brachten zij de boel netjes op orde voor de herdenking, waarbij medewerkers van de Russische ambassade hun eer betoonden aan de overledenen. Het lijkt me sterk dat dat nog steeds gebeurt.

Grafstenen van de voormalige begraafplaats van landhuis Ämari die zijn herplaatst naar het pilotenkerkhof.

Het had ons niets verbaasd als het kerkhof en de graven waren verdwenen. Het is al verbazingwekkend dat in de heftige arme jaren negentig de vliegtuigstaarten zijn blijven staan in een tijd dat alles van waarde werd gestolen. Blijkbaar durfde men het niet aan de graven te schenden.

Tegenwoordig wordt dit soort Sovjetmonumenten op veel plekken zonder enig voorbehoud verwijderd. Sterker nog: Sovjetsterren en andere -relicten zijn bij wet verboden. Op de website van de Estse overheid staat over de wettelijke basis van het verwijderen van dit soort monumenten: ‘The right to prohibit the use of the names and symbols of undemocratic regimes in public space is recognised by international and European human rights organisations, including the Human Rights Committee of the UN, the Venice Committee of the Council of Europe and the European Court of Human Rights.’

Wellicht is de begraafplaats behoed voor verwijdering door het feit dat op Amäri geen oorlogshelden worden herdacht, maar jongemannen die door ongelukken zijn omgekomen. Dat lijkt te worden bevestigd in de inventarisatie van Sovjetmonumenten (pdf, 328 pagina’s) waarin een soortgelijk monument is opgenomen, ook met de staart van een vliegtuig. Dit monument in Lenduri wordt beoordeeld als ‘geen rood monument’ maar een gedenkteken voor 21 militairen die in 1977 omkwamen bij een vliegtuigongeval. Gek genoeg staat Amäri niet op de inventarisatielijst. Dat is de Russen ook opgevallen: op de Russische Wikipedia wordt geconcludeerd dat deze graven geen bescherming krijgen omdat er geen monumentenstatus aan gegeven is. Maar van de positieve kant: doordat Amäri niet op de lijst staat, wordt in ieder geval deze ronde geen definitief advies gegeven over de toekomst. Uitstel of afstel?

Nadat de Russen op 24 februari 2022 Oekraïne binnenvielen, kwam de afrekening met het Sovjetverleden in een stroomversnelling. Op 16 augustus van dat jaar kondigde de Estse premier Kaja Kallas namens de regering aan dat Sovjetmonumenten uit de publieke ruimte moeten worden verwijderd. Voor het einde van dit jaar moet de aloude Sovjetpropaganda uit het straatbeeld verdwenen zijn.

Een werkgroep heeft vervolgens alle monumenten in kaart gebracht en voor elk een advies uitgebracht van wat er mee moet gebeuren. De leden van de werkgroep deden hun werk anoniem, zodat ze niet beïnvloed werden en objectief – voor zover dat mogelijk is – advies konden uitbrengen. Anonimiteit lijkt me zeer verstandig, gezien de heftige reacties die het weghalen van dit soort monumenten oproept. En Rusland is vlakbij. Er zijn wel mensen voor minder omgebracht dan het advies om een Sovjetmonument te slopen.

Monument voor het Rode Leger in Sillamäe (1975) | beeldhouwer: Allan Murdmaa, bas-reliëfs: Renaldo Veeber, architect Galina Vadre | foto Oostblog september 2023

Voor artistiek hoogwaardige monumenten – of de onderdelen die de moeite waard zijn, zoals basreliëfs en sculpturen – wordt soms een nieuwe plek gezocht in musea, dus buiten de publieke ruimte en mét de nodige duiding. Bijvoorbeeld voor het monument voor het Rode Leger dat wij in Sillamäe zagen – met bas-reliëfs van een soldaat, een marinier en een piloot – luidt de beoordeling van de werkgroep in de vertaling van Google als volgt:

‘Het is een rood monument omdat het een propaganda-object is dat is opgericht voor ideologische doeleinden, er is geen historische achtergrond waarom er op deze plek enige vorm van gedenkteken zou moeten staan. Het bouwdeel moet worden gesloopt, we raden aan om de bas-reliëfs aan de collectie van het Estse Oorlogsmuseum – Generaal Laidoner Museum te schenken.’

Het tankmonument van Narva is al verwijderd en wordt naar datzelfde museum verplaatst. Narva ligt op de grens met Rusland, 30 kilometer oostelijk van Sillamäe. Het weghalen van hun tank leidde tot verzet onder de grotendeels Russische bevolking, zoals op het filmpje onder dit artikel te zien is.

Monumenten die niet overduidelijk ‘rood’ zijn in thematiek – zoals de eerder genoemde gedenkplaats voor omgekomen piloten – mogen blijven vermits ze niet teveel ‘rode’ kenmerken hebben: hamers en sikkels, sterren en meer van dat. Ook kan het advies worden gegeven dat een monument mag blijven staan als die ‘rode’ kenmerken worden verwijderd.

Hoe moet het nu verder met de graven van het Amäri pilotenkerkhof? In ieder geval speelt hier niet het dilemma van herbegraven: er ligt niemand. In de online artikelen wordt telkens de vraag opgeworpen of er nu echt piloten zijn begraven en of het echt de kielvlakken zijn van de verongelukte vliegtuigen die op de graven prijken. Andres Eriks, die van 1977 tot 1989 commandant van de radioreparatiegroep, geeft uitsluitsel hierover in een interview met Postimees.ee: de piloten werden niet op de luchtmachtbegraafplaats begraven, hun as werd naar hun thuisland gestuurd. “Van de neergestorte piloten was weinig over, ongeveer een halve kussensloop, maar ze werden begraven zoals het hoort”, aldus Eriks. In hun dorp of stad van herkomst dus.

En helaas, de staarten die de graven sieren zijn niet afkomstig van de verongelukte vliegtuigen. “Van het neergestorte vliegtuig is niet veel meer over, alleen kleine stukjes” zegt Eriks hierover. De staarten waren afkomstig van vliegtuigen die buiten gebruik waren gesteld en ze werden speciaal geprepareerd voordat ze geplaatst werden. Het blijft vreemd. Als je de staarten van dichtbij bekijkt zie je hoe lullig de sterren zijn, met de hand getekend, zo lijkt het. En hoe slap en licht het materiaal is. Dat dit onderdeel was van een supersonisch monster van een vliegtuig kun je je haast niet voorstellen. Dat er ongelukken mee gebeurden wel.

Bronnen:

Kaart met militaire objecten en architectuur uit Sovjettijd

3 reacties op “Roadtrip Estland: graven met vliegtuigstaarten op het pilotenkerkhof van Amäri”

  1. Mooie reportage Martijn, bijzonder interessant.

    Kan het zijn dat hierbij de link ontbreekt: ‘Kaart met militaire objecten en architectuur uit Sovjettijd’

    Like

    Beantwoorden

Geef een reactie op opdebarricade Reactie annuleren