Metrostations en bushaltes van de Sovjet-Unie

Ondergrondse paleizen en bizarre buspaviljoens

Onlangs viel Soviet Bus Stops door de brievenbus, een tof fotoboek met foto’s die Christopher Herwig maakte van bushokjes in de Sovjet-Unie. Rare, bijzondere, soms mooie, vaak aartslelijke bushokjes, waarop in veel gevallen het Balkenendewoord ‘onbestaanbaar’ van toepassing is. Ware het niet dat ze bestaan, getuige de ruim 100 foto’s uit alle uithoeken van het Sovjetrijk. Ik was gelijk verkocht en heb direct deel 2 besteld, en omdat ik toch zo lekker aan het bestellen was ook nog Soviet Metro Stations.

In de nadagen van de Sovjet-Unie, 1989, ben ik in Moskou en Leningrad geweest. Toen we ons hadden ontworsteld aan onze toen nog verplichte reisleidster, zijn we de metro ingedoken. Die fantastische metro van Moskou met zijn waanzinnige metrostations, die niet voor louter propagandadoeleinden paleizen van het volk werden genoemd. Dat waren het echt!

Je mocht er geen foto’s maken: het waren militaire objecten, want schuilkelders. Met een superstijle supersnelle roltrap, die op niemand wachtte, daalde je honderden meters af. Geen pretje voor hoogtevrezers, maar claustrofoben hadden er weinig te duchten door de ruime opzet van gangen en roltrappen, en stations als balzalen. Soms met kroonluchters en al. Het was ongelofelijk hoe gesmeerd de metromachine liep. De trolleybus die ons vervoerde, viel bijna uit elkaar, de metro arriveerde stipt elke 13 seconden.

In de afgelopen jaren heb ik alleen in de metro van Tbilisi, Georgië, een beetje van de grandeur van die Moskouse metrostations teruggezien: mozaïeken, modernistische architectuur, groot en diep. Je mocht er fotograferen vermits je daarbij niet in de weg liep.

Ik kreeg in Georgië ook een uitgesproken behoefte om bushokjes te fotograferen. Bushokjes in Georgië vormen een kleurrijk mozaïekfeest. Ik zou, als dat mogelijk, bij elk hokje stoppen om een foto te maken. Maar ik reisde per marsjroetka, en de marsjroetka wacht op niemand. Zeker niet op een toerist die een foto wil nemen van een bushokje. Dan moet je toch, net als de Canadese fotograaf Christopher Herwig, per huurauto of taxi het land door.

Obsessie voor bushokjes

Herwig raakte tijdens zijn reizen door de voormalige Sovjet-Unie en het voormalige Oostblok volledig geobsedeerd door de bushaltes in al hun soorten, maten en variëteiten. Hij fotografeerde de bushaltes in landschappen, wijder dan wijds en vaak ook leger dan leeg. In het eerste deel van Sovjet Bus Stops zijn bushaltes te zien uit alle Sovjetrepublieken behalve Rusland, de foto’s van deel twee zijn voornamelijk geschoten in Rusland zelf. Op de foto’s zie je Ottomaanse motieven en de meest surrealistische mozaïeken voorbij komen. Je ziet er bushokjes in de vorm van gloeilampen of met paarden op het dak, en haltes die lijken op een Finse sauna. Nee, de Sovjet-Unie was niet zomaar een land waar louter Russen woonden, maar een multi-etnische lappendeken. De bushokjes en de metrostations vormen de manifestatie van de geschiedenis en de verscheidenheid van de Sovjet-Unie.

De Brezjnev-jaren – 1960-1980 – waren voor de Sovjet-Unie een tijd van stagnatie. Nieuwe ideeën en creativiteit kostten geld, de architectuur werd monotoner en grijzer. Systeembouw – Plattenbau, panelki – werd het Leitmotiv. Voor de minder belangrijke architectuur – zoals het bushokje – was gek genoeg wel ruimte voor frivoliteiten.

Arbeid, atomkraft, sport en space

In de Sovjet-Unie was openbaar vervoer heel belangrijk; een auto was lang niet voor iedereen betaalbaar. Bussen kwamen tot in de verste uithoeken van het enorme Sovjetrijk. Metrostations werden paleizen van het volk, bushaltes werden buspaviljoens.

Bushaltes vormden de manier om in de publieke ruimte kunst naar de mensen te brengen en gelijk wat socialistische propaganda te bedrijven. In de ontwerpen is vaak een combinatie te zien van de bekende socialistische thema’s – arbeid, atomkraft, sport, space – en lokale invloeden. Die lokale invloeden vertaalden zich ook in de materiaalkeuze.

Voor veel studenten architectuur was hun eerste project het ontwerpen van een bushalte. Ze werden aangemoedigd hun fantasie de vrije loop te laten en met totaal nieuwe ontwerpen te komen. En dat deden ze.

De metro: van bombast naar sober naar lokaal

De geschiedenis van de metro gaat veel verder terug. In de 30-er jaren begon de bouw van de metro van Moskou en Leningrad, het huidige Sint-Petersburg. Inspiratie werd gevonden in de metro van Londen, en dan vooral station Piccadilly Circus. Er werd gebouwd in neoclassicistische Stalinstijl, bombastisch en over de top: marmer, kroonluchters, zuilen, standbeelden. Groots en meeslepend, de stijl van de dictator.

Stalins opvolger Chroesjtsjov, die als hoofd van de Communistische Partij van Moskou leiding gaf aan de bouw van de metro van Moskou, ging niet alleen in persoon – destalinisatie – maar ook in stijl lijnrecht in tegen zijn voorganger. Per decreet ging hij over tot de ‘eliminatie van overbodige elementen in bouw en architectuur’. Die zeer plotse stijlbreuk is in sommige metro’s nog te zien. Metrostations waaraan men was begonnen in uitbundig neoklassieke stijl, werden afgebouwd in een veel soberder en eenvoudiger modernistische stijl. Die stijlbreuk is op sommige stations nog steeds te zien: als je op het perron naar links kijkt zie je bombast, als je naar rechts kijkt is het gedaan met die overbodige ornamentiek.

Decreten vormen voor een dictator een mooi middel om de wereld naar zijn (nooit haar) hand te zetten. De door Chroesjtsjovs gepropageerde eenvormigheid en standaardisatie werd in de jaren zeventig beëindigd met het ‘decreet ter bestrijding van het gebrek aan individualiteit en lokale specificiteit’. Wat terug te zien is in metrostations van Kiev, Novosibirsk, Tbilisi, Baku, Minsk, Jerevan, Tasjkent en Kharkiv. En in de buspaviljoens in alle Sovjet-republieken.

Soviet bus stops
Christopher Herwig
➜ 248 pagina’s
➜ 2015
➜ 16 x 20 cm
➜ Uitgever: Fuel Design
➜ ISBN: 9780995745568
➜ ★★★★★

Soviet Bus Stops Volume 2
Christopher Herwig
➜ 192 pagina’s
➜ 2017
➜ 16 x 20 cm
➜ Uitgever: Fuel Design
➜ ISBN: 9780995745568
➜ ★★★★★

Soviet Metro Stations
Christopher Herwig
➜ 192 pagina’s, 159 foto’s
➜ 2019
➜ 16 x 20 cm
➜ Uitgever: Fuel Design
➜ ISBN: 9780993191107
➜ ★★★★★