Vrij: opgroeien aan het einde van de geschiedenis – Lea Ypi

In ‘Vrij’ groeit Lea Ypi op aan het einde van de geschiedenis van de socialistische heilstaat Albanië, indertijd het Noord-Korea van de Balkan. Ypi geeft een intiem inkijkje in de leefwereld van een kind dat opgroeit met een onwankelbaar geloof in Hoxha en Stalin. Ze zit op de basisschool als ook dit laatste Stalinistische bastion valt. Daarmee verandert alles in haar leven. Ze leert de waarheid van haar familie pas kennen als die niet meer gevaarlijk is. Maar nieuw gevaar dient zich aan op de weg van Albanië richting ‘Europa’. ‘Vrij’ is een indrukwekkend en prettig leesbaar boek dat je kijk op vrijheid verandert.

Ypi groeit op in een aristocratische familie die in ongenade is gevallen na de komst van Hoxha en de zijnen. Ze weet niets van de ellende die haar familie ten deel valt: over de strafkampen, gevangenissen, executies. Haar jeugd is niet onplezierig. Ze is zoals alle kinderen pionier en zit in allerlei lees-, wiskunde- en andere clubjes. Hoxha en Stalin zijn Ypi’s helden, van alle ellende die zij teweegbrachten weet ze niets. Albanië is straatarm. Een leeg colablikje is een luxe-artikel dat als vaas wordt gebruikt en tot ruzies kan leiden. Als iedereen arm is, ben je niet arm.

Een vijand die te veel leek op onszelf

In december 1990 voltrekt zich in Albanië de revolutie waardoor het communisme en de Partij ten val worden gebracht. Albanië was een totaal paranoïde van de werkelijkheid losgezongen land geworden, dat zich voorbereidde op de komst van een van de vele vijanden met bunkers, tunnels, mijnen en een volksleger. Nu konden de Albanezen die vermeende vijanden in de ogen kijken. ‘Maar toen de vijand uiteindelijk zijn gezicht liet zien, leek hij te veel op onszelf.’

Aan het einde van de geschiedenis is alles anders. Er volgt een periode van chaos. Veel mensen proberen Albanië te ontvluchten. Alles verandert, de waarheid, de werkelijkheid, het leven. ‘Ik leerde de waarheid kennen toen die niet meer gevaarlijk was’ zegt Ypi. Nu krijgt ze pas te horen wie toch die Ypi is waarmee ze op school wordt gepest. Die andere Ypi – haar overgrootvader – is Xhafer bej Ypi, de voormalige hoofdinspecteur van het Koninklijk Hof van koning Zog. Hoe bourgeois wil je het hebben?

Vrijheid als bord bevroren eten

Vrijheid is een belangrijk thema in het boek. Haar grootmoeder, aan wie het boek is opgedragen, zegt: ‘Vrijheid is je bewust zijn van noodzaak.’ Je lot altijd in eigen hand houden, verantwoordelijkheid dragen voor je eigen handelen, of er nou veel of weinig ruimte is. Men had zich de nieuw verworven vrijheid na de val van de socialistische dictatuur sowieso anders voorgesteld. ‘Toen de vrijheid uiteindelijk arriveerde was die als een bord eten dat bevroren wordt opgediend.’

Als Albanezen uit lijfsbehoud of op zoek naar toekomst hun land ontvluchten en er een vluchtelingenstroom op gang komt, treden dezelfde reflexen in werking als tegenwoordig. ‘Het westen had het oosten tientallen jaren bekritiseerd vanwege het sluiten van de grenzen, ze betaalden campagnes om bewegingsvrijheid te eisen, ze veroordeelden de immoraliteit van staten die het recht op vertrek inperkten. Onze ballingen werden altijd als helden ontvangen. Nu werden ze behandeld als criminelen.’

Planeconomie als equivalent van gekte

Albanië wordt omgevormd, massa’s goedbedoelende instanties worden ingevlogen om Albanië te helpen bij zijn shocktherapie (‘onze planeconomie werd [blijkbaar] beschouwd als het equivalent van gekte’) en de opbouw van een civiele samenleving. In het armzalige Albanië leverde die aanpak extra veel ellende op. Er was nauwelijks levensvatbare bedrijvigheid. De shock moest daardoor extra heftig zijn.

De moeder van Ypi raakt actief betrokken bij de net opgerichte Democratische Partij en de vrouwenbeweging. Ze krijgt van de westerse bemoeials, waarvan ze afhankelijk is, te horen dat feminisme en positieve discriminatie heel belangrijk zijn. Het zijn haar onbekende termen, die bovendien doodslaan in de toestand waarin Albanië verkeert. En dat terwijl er volgens haar maar een ding is om trots op te zijn: de manier waarop de Partij indertijd strikte gelijkheid tussen de seksen had opgelegd. Alhoewel ook die gelijkheid in de boekjes beter werkte dan in de praktijk.

Europa als lange tunnel

Albanië wil bij de rest van (West-)Europa horen, het is ongeveer de campagneslogan van de Democratische Partij. Want daar is het leven goed, alhoewel weinigen een beeld hebben bij dat leven. Ypi zegt hierover: ‘Europa was als een lange tunnel met een ingang die door felle lichten en knippersignalen werd verlicht en met een donker inwendige dat in eerste instantie onzichtbaar was.’

Echt dramatisch wordt de situatie in Albanië als in 1997 de piramidefondsen, waar vrijwel iedereen zijn spaargeld in heeft ondergebracht, in elkaar storten. Iedereen is zijn geld kwijt, wat binnen de kortste keren uitmondt in anarchie en burgeroorlog. In Albanië zie je in verschillende steden nog monumenten voor de slachtoffers daarvan. 1997 is ook het jaar dat Ypi eindexamen zou moeten doen. Dat gaat uiteindelijk door, maar vraag niet hoe.

Het chaotische en treurige jaar 1997 wordt beschreven in dagboekvorm. Ypi zit weggedoken op zolder en hoort de kalasjnikovs knallen, dagenlang, wekenlang. En ze schrijft en schrijft. Maar ook aan die ellende komt een einde.

Er zijn weinig boeken die zo’n goed beeld geven van het opgroeien in een socialistische dictatuur die ophoudt te bestaan. Dichterbij dan dit kan je nauwelijks komen.

Vrij – Opgroeien aan het einde van de geschiedenis
Lea Ypi
➜ 336 pagina’s
➜ 28 oktober 2021
➜ Uitgever: De Bezige Bij
➜ ISBN: 9789403150017
➜ €25
➜ ★★★★

Nog meer lezen

Life is war – Surviving dictatorship in communist Albania
Shannon Woodcock
➜ 238 pagina’s
➜ April 2016
➜ Uitgever: Hammeron Press
➜ ISBN: 9781910849033
➜ Prijs: €20
➜ ★★★★★
Als je echt een goede indruk wilt krijgen van het leven van alledag in Albanië onder de socialistische dictatuur, lees dan dit boek! Historica Woodcock gebruikt de methode van ‘oral history’. In de zes mooie vertelde verhalen van overlevers van het Hoxha-regime krijg je een goed beeld van alle aspecten van het leven: wonen, werken, vrije tijd (weinig), school, liefde. Een leven vol willekeur, hardvochtigheid, armoede en constante angst dat jijzelf of een familielid in ongenade valt, met alle desastreuze gevolgen van dien voor het leven van jou en je naasten. De drang van de mensen om ook in de meest beroerde omstandigheden er toch wat van te maken, lief te hebben, risico te lopen, is bewonderenswaardig.
Ik ken dit soort verhalen uit andere socialistische landen als Tsjechië, DDR en de Sovjet-Unie. Maar erger dan Albanië wordt het niet. Een bizar gegeven dat in Albanië vrijwel iedereen van 40 jaar of ouder, dit heeft meegemaakt.