Rondje Velsen: hyacinten, klimwand en Dudok

De regio rond Velsen, Beverwijk en IJmuiden is bijzonder. Het is een vaak surrealistisch industrieel landschap dat wordt doorsneden door kanalen, spoorlijnen en autowegen. Schiphol is vlakbij, de vliegtuigen zijn niet van de lucht. De strategische ligging aan het Noordzeekanaal maakte dat er tijdens WOII hevig op los is gebombardeerd, waardoor wederopbouwarchitectuur goed is vertegenwoordigd. Maar er is meer! De Klimwand en Schijf in het nabije Spaarnwoude Park doen het altijd goed in brutalistische groepen, net als de ventilatietorens van de Velsertunnel. En dan is er nog een heus Dudokstadhuis.

We beginnen de dag in Spaarnwoude Park. Het is nog redelijk vroeg, de zon staat laag, het vriest licht en er is geen kip te bekennen. Na een klein klimmetje vanaf de parkeerplaats bij Snow World Amsterdam hebben we weids uitzicht over een licht heuvelig parklandschap. De heuvels en de skihelling zijn gemaakt van bouwpuin. Dit was de voormalige stortplaats Velsen, waar heel Noord-Holland van 1977 tot 1986 zijn bouwafval dumpte. Wat er onder de vriendelijk glooiende heuvels schuil gaat, is te zien in de Grofpuinheuvel, die wordt doorkliefd door twee betonnen schijven: grote brokken gewapend beton. Samen met de enorme Klimwand vormen de Schijven een kunstproject van Frans de Wit. Tussen de Schijven is een trap die door krasse knarren Koot en Bie werd beklommen bij het intro van hun tv-programma.

Frans de Wit heeft meer brute projecten op zijn naam, zoals de windschermen aan het Calandkanaal en Vierkant Eiland, beide in Rotterdam. In samenwerking met professionele klimmers maakte hij in 1991 een kunstwerk dat ook aan hun klimwensen en -eisen voldeed. Voor de gestapelde rotsblokken maakte De Wit in de Ardennen betonnen ‘afdrukken’ van echte rotsen waarvoor hij mallen maakte in siliconenrubber. Dat was geen sinecure. Rotswanden maken bleek een hels karwei te zijn, getuige deze fragmenten uit zijn dagboek (Frans de Wit Landmarks, 2021).

10 september 1990
Aan het eind van de dag terug naar Beez om het rubber van zondag eraf te halen. We zijn doodmoe.

13 september 1990
Alles wordt steeds viezer, de siliconenrubber kleeft aan alles. Nog naar wat plekken gekeken, maar de uitgezochte plek bleek toch de beste.

15 september 1990
Elf dagen weggeweest en gewerkt. Resultaat 7 grote mallen en een kleinere. 215 kg siliconenrubber verwerkt, 24 m² rotsafgietsels.

Ventilatieschachten met expressief silhouet

Onderweg van Klimwand en Schijf naar de ventilatietorens van de Velsertunnel komen we langs een groepje kleinere ventilatietorens van de in 1996 geopende Wijkertunnel naar ontwerp van Architektenburo Vegter uit Leeuwarden: de schachten hebben alledrie een ‘expressief silhouet’ dat goed past in het omliggende landschap. ‘De hoekverdraaiingen, het reflecterende licht en de veelhoekigheid maken dat de drie gladde gekleurde betonschachten met elk een roosterkop zich steeds anders voordoen’ (Project Wijkertunnel, Min. V&W 1995). Ze krijgen haast iets menselijks, als drie baliekluivers die zich verpozen met uitkijken over het water en het uitwisselen van herhaalverhalen.

Hyacinten langs het kanaal

Deze ventilatieschachten vormen een mooie opmaat naar de twee ventilatiegebouwen van de Velsertunnel met de acht iconische torens aan weerszijden van het Noordzeekanaal. Architect Dirk Roosenburg maakte er wat fraais van! Hij liet de ondergrondse ventilatieschachten bovengronds uitmonden in acht schoorstenen die met een beetje fantasie lijken op hyacinten. En zo worden ze dan ook genoemd.

Er kwamen vier lage (16,20 m) en vier hoge torens (31,20 m) voor respectievelijk de invoer van frisse lucht en de afvoer van verontreinigde lucht uit de tunnel. De torens lopen naar boven toe breder uit waar 50 witte vierkante betonnen kokers de feitelijke luchtin- en -uitlaat vormen. Dit zijn de bloempjes van de hyacinten. De torens zijn bekleed met geglazuurde baksteen in negen verschillende kleuren waardoor een zogenaamd parelmoereffect ontstaat.

De Velsertunnel werd in 1957 in gebruik genomen en was nodig om het toenemende wegverkeer onder het Noordzeekanaal door te leiden. Met de komst van een nieuw ventilatiesysteem in 2017 zijn ze overbodig, maar met de status van rijksmonument blijven ze gelukkig keurig staan.

Aan de noordzijde van het kanaal staat het ventilatiegebouw op wat hekwerk na vrij in het veld aan het einde van een weg die ons door een treurig industriegebied leidt. Langs de torens lopen verschillende gemarkeerde wandelpaden van en naar het Wijkeroogpark. Het ventilatiegebouw van Zuid-Velsen is omgeven door bomen en heeft een detonerende vaalrode uitkijkcabine die er in het weekend door de lokale aannemer aan lijkt te zijn toegevoegd. In het parkje langs het kanaal – vlakbij de Pontweg, een straat uit het pre-tunneltijdperk – spreken we een man met hond die zich er weinig bij kan voorstellen dat wij voor onze lol hier naar Velsen zijn gekomen om zijn hyacinten te bewonderen. Zíjn hyacinten, want man en hond wonen in de naastgelegen wijk. Aan het stadhuis van Dudok heeft hij een nog grotere hekel.

We eten op en bij de Kop van de Haven en kijken vandaar uit op het Forteiland en de sluizen. Verderop staat de vuurtoren naast het behoorlijk brute Haven Operatie Centrum. Een historisch interessant gebied, zo bij de mond van het IJ. Naast de vuurtoren staat de voormalige Seinpoststelling, op de foto hierboven achter de telefooncel. Daaraan zat een stellage met lampen die dienden om de schepen te laten weten welke sluis ze konden nemen en die vele andere zeemansaangelegenheden verkondigden.

Achter de vuurtoren en de Seinpost staan twee rijtjes ernstig verwaarloosde huizen, waarvan de helft leegstaat. Ze zijn begin vorige eeuw gebouwd in opdracht van het Loodswezen. Hier woonden de families die de Seinpost en de vuurtoren bedienden. Stadsherstel Amsterdam heeft plannen om er zogenaamde shortstaywoningen van te maken, maar ze moeten wel haast maken; anders is er weinig meer van de woningen over. De vuurtoren is in 1966 op een soort slee 40 meter zuidwaarts verplaatst, vast met goede redenen, en het verklaart waarom ik de historische foto’s van de Seinpost niet kon plaatsen.

Laatste stop is Velsen wederopbouwcity. We rijden langs het Maritiem College met zijn fraaie baksteenreliëf met meeuwen. Aan dezelfde straat staat het Lyceo IJmuiden met zijn gezellige art-decotorentje. Het stadhuis op het stenige stadhuisplein wordt prachtig uitgelicht door de lage winterzon. Maar ik moet de man met hond gelijk geven: wat een potsierlijk lelijk gebouw is dit. Zeker met die neerglaten blauwe zonneschermen. Sorry, meneer Dudok, ik ben geen fan.