Brutalisme in Nederland: de Sint Josephkerk in Amsterdam

Kerk, klimkerk, Vluchtkerk, Candy Castle

De Sint Josephkerk is begin jaren vijftig gebouwd als onderdeel van een nieuw te ontwikkelen katholieke enclave in Bos en Lommer, Amsterdam. Architect Gerard Holt ontwierp een brute betonnen kerk die geïnspireerd is op de kerkwerken van de gebroeders Perret en Le Corbusier. Het is een imposant rechtlijnig gevaarte in beton en Limburgs natuursteen. Na gedane kerkelijke dienst in 1990 werd de Josephkerk klimkerk ‘Tussen Hemel en Aarde’, daarna kwam ze in het nieuws als de Vluchtkerk. Heden is Sint Joseph in gebruik als speelparadijs Candy Castle. Beton meets roze snoepjes.

In het Monumentenregister krijgt de kerk als hoofdstroming functionalisme opgeplakt, met de zuiverheid ‘invloeden’, en als substijl de veel minder functionalistische, laat staan brutalistische, Delftse School. Dit is de school van de traditionalist Marinus Jan Granpré Molière, leraar van onder meer de grote Jacob Bakema, die net als Van den Broek door de Technische Universiteit Delft werden aangetrokken om modernistisch weerwerk te bieden aan de traditionele stroming die bij bouwkunde leidend was. Heel Delfts is de kerk niet: geen baksteen en geen schuine daken. Maar wel: gebruik van natuursteen en soberheid troef.

Een kerk bouwen zonder traditionalistisch te werk te gaan bestaat haast niet. Dat vertaalt zich hier in een zogenaamde basilicale opzet, klassiek Italiaans dus: middenschip met lage zijbeuken, apsis, sacristie. Ik ben niet zo bekend met kerkenbouw, maar zelfs ik zie dat deze kerk oude wijn in nieuwe zakken giet. Zakken vol cement eigenlijk: de dragende zuilen in gewassen beton, de vloer in veredeld beton en plafond en muren bekleed met prefab betonplaten.

De voorhof – het atrium – is ook tof, met zijn groteske betonnen zeer rechthoekige zuilen. Links van de entree is een Moors aandoende doopkapel met een torentje met heel veel ogen. De doopkapel is het enige deel van de kerk dat niet deelt in de rechtlijnigheid.

In de vijftiger jaren werd er flink op los gepionierd in de kerkenbouw. Ook Gerard Holt ging mee in deze vernieuwingsdrang in vorm en materiaal. Geïnspireerd door de gebroeders Perret, specialisten in kerkenbouw in gewapend beton en het sacré béton van Le Corbusier, bouwde Holt waarschijnlijk de eerste Nederlandse kerk in beton. Mocht je er een weten die van voor 1950 stamt, laat het me weten.

Het Bisdom vond het eerste ontwerp iets té modern, waarna Holt de nodige aanpassingen deed. Er moest sowieso nog wat in de plannen worden aangepast, omdat de kerk meer kerkgangers plaats moest bieden dan in het oorspronkelijke plan. Het is een forse kerk met plaats voor ruim 1000 kerkgangers. Grenzend aan de kerk werden een klooster, RK basisschool de Springplank – in typische wederopbouwstijl – en lage woningen voor senioren gebouwd.

Holt was gespecialiseerd in sociale woningbouw, kerkenbouw en theaterbouw. Dat laatste deed hij vaak in samenwerking met Bernhard Bijvoet, met wie hij schouwburg Nijmegen en de Schouwburg van Tilburg ontwierp.

Tussen 1996 en 2012 was in de kerk het befaamde klimcentrum ‘Tussen hemel en aarde’ gevestigd, in de winter van 2012 werd de leegstaande kerk gekraakt om onderdak te bieden aan uitgeprocedeerde vluchtelingen. De toenmalige eigenaar stond hun verblijf toe voor een half jaar. Ik ga er vanuit dat veel van deze vluchtelingen nog steeds in limbo leven: geen zicht op legaal verblijf, geen zicht op terugkeer. Dus wat doe je dan? Niet voor niets heet de actiegroep die zich inzet voor deze groep Wij blijven hier.

Nadat de vluchtelingen vertrokken waren, kwamen er plannen om de Sint Josephkerk af te breken om op die plek woningen bouwen. Dat is gelukkig niet gebeurd. Om sloop te voorkomen werd de kerk met gezwinde spoed naar een monumentenstatus gedirigeerd. Een meer op de buurt gerichte nieuwe bestemming werd gevonden, een zeer nodige renovatie uitgevoerd. De nieuwe bestemming: speelparadijs Candy Castle. Van buiten is de kerk nog steeds imposant, massief, gesloten, betonnerig, van binnen is het kleurrijk kindervermaak. Ik ben benieuwd of de kinderen ook de brute kant van dit speelparadijs weten te waarderen.

Snelle feiten Sint Josephkerk, Amsterdam
➜ Architect: Gerard Holt en Karel Tholens
➜ Kunstenaar (glas in lood, plafondschildering Feniks): Marius de Leeuw
➜ Bouw: 1950-1952
➜ Renovatie: 2014, Schakel & Schrale
➜ Brutality: ★★★★
➜ Rijksmonument 530737