‘Looking for Lenin’: Oekraïne’s omgang met het Sovjetverleden

‘Looking for Lenin’ is een van de vele goed gedocumenteerde en fraai vormgegeven boeken over de voormalige Sovjet-Unie van de Britse uitgeverij FUEL. Startpunt voor het boek is de zoektocht naar de resten van het Leninstandbeeld op het Bessarabskaplein in Kiev, Oekraïne, dat in december 2013 tijdens de Maidanvolutie van zijn sokkel wordt getrokken en wordt vernield. Bijna alle Lenins zijn in Oekraïne inmiddels uit het straatbeeld verdwenen, net als in de meeste andere landen die voorheen in de invloedssfeer van de Sovjet-Unie lagen. Maar wat gebeurt er met al die Lenins? En wat doe je met al die lege sokkels? Twee Zwitsers – fotograaf Ackerman en journalist Gobert – proberen die vragen te beantwoorden.

Hun zoektocht naar de brokstukken van het Leninbeeld van het Bessarabskaplein leidt ze door heel Oekraïne. Het is vaagheid, corruptie en wegkijken troef. Niemand kan of durft te vertellen wat er met het beeld is gebeurd. Voor Ackerman en Gobert is dit pas het begin van hun queeste. Ze vinden steeds meer Leninbeelden (Oekraïne is de Sovjetrepubliek met de hoogste Leninbeeldendichtheid per vierkante meter): bij spa’s, in achtertuinen, langs onbeduidende wegen, al dan niet beklad met anti-Poetinleuzen, als speelobject voor kinderen, als kunstobject, als investering om de gemeentekas te spekken, als beleggingsobject om kosten te betalen van de strijd tegen de Russen, of omgesmolten tot Darth Vader.

Sommigen slaan de Leninbeelden zolang op, voor de zekerheid, want je weet maar nooit of ze na een volgende revolutie niet toevallig weer teruggeplaatst moeten worden.

Lenin bij Parlementsgebouw | Tiraspol | Transnistrië

Het Leninbeeld op het Bessarabskaplein is het grootste en duurste van Kiev. Het iconische beeld wordt zwaar bewaakt door getrouwen van de pro-Russische Janoekovitsj tijdens de Maidanrevolutie. Het is een symbolische overwinning als ultranationalisten en revolutionairen het beeld weten neer te halen en Lenin molesteren. De beelden ervan gaan de hele wereld over.

Eind 2013 wordt het Leninbeeld op het Bessarabskaplein neergehaald, in februari-maart 2014 bezet Rusland de Krim nadat Janoekovitsj is gevallen, in mei 2015 treedt de decommunisation law in werking in Oekraïne: symbolen uit de Sovjettijd zijn vanaf dan verboden. Sinds de Maidanrevolutie toon je met het neerhalen van een Leninbeeld aan dat je als stad of regio Oekraïens bent en niet Russisch. Sinds de nieuwe wet is dit ook nog eens volledig gelegitimeerd.

Zeldzame zittende Lenin | Grūtas Park | Druskininkai | Litouwen

Niet alleen een complete door de overheid in wetten verankerde Leninopad – Leninval – begint, ook andere Sovjetsymbolen worden het kind van de rekening, ongeacht artistieke kwaliteit of symbolische of gevoelswaarde. Prachtige mozaïeken van anonieme sporters worden vernield, socialistisch realistische beelden bij de voeten afgezaagd en de in bas-reliëfs figurerende hamers en sikkels in de metrostations worden verwijderd. Met hamers wellicht, maar zeker niet met sikkels. Minder ingrijpend, behalve wellicht voor taxichauffeurs, is de wijziging van straatnamen die waren vernoemd naar de Sovjethelden van weleer.

Het boek staat vol met foto’s van Leninbeelden in al hun verschijningsvormen. De foto’s worden afgewisseld met quotes uit interviews met Oekraïners, vaak de ‘eigenaren’ van de beelden. Velen begrijpen de opruimwoede niet: Lenin maakt toch ook deel uit van de geschiedenis? Een van de geïnterviewden denkt dat de hele decommunisation voortkomt uit angst: mensen zijn bang voor het verleden, niet tevreden met het heden en zien ook de toekomst met angst tegemoet. Daarom moeten de standbeelden worden neergehaald.

Grūtas Park | Druskininkai | Vilnius — Büstes van Engels, Marx, Lenin, ? en Stalin | Grūtas Park | Druskininkai | Litouwen

Interessant thema: hoe gaat een volk om met de demonen van het verleden, hoe ga je om met standbeelden die een bepaalde episode uit die geschiedenis representeren, hoe bouw je een nieuwe geschiedenis op, een nieuwe identiteit? Op die vragen heeft Oekraïne nog geen bevredigende antwoorden gevonden. Op veel pleinen gaapt nu een leegte waar eerst een Leninbeeld stond. Maar kunnen die Leninbeelden niet juist worden gebruikt om de duistere kanten van de Sovjetgeschiedenis te laten zien? Men overweegt inmiddels een beeldenpark te beginnen in een buitenwijk van Kiev met wat er over is aan Leninbeelden.

Het tonen van communistische symbolen – en nazisymbolen – is niet alleen in Oekraïne verboden, de ontmanteling van het communistische verleden is in de meeste landen van het voormalige Oostblok en de voormalige Sovjet-Unie gaande. De prachtige socialistisch realistische beelden op de Groene Brug in Vilnius zijn bijvoorbeeld verwijderd. Door de invasie door Rusland is in Oekraïne de Russen- en Sovjethaat nog een graadje erger dan elders. Oekraïne koestert bovendien weinig mooie herinneringen aan haar Sovjetverleden; lees er Bloedlanden van Anne Applebaum maar op na (slagveld WOII en Holomodor).

Een van de weinige plekken waar je nog Leninbeelden live kunt zien, is Transnistrië, het niet-erkende landje dat deel uitmaakte van Moldavië en onder de vleugels van beschermheer Rusland hofleverancier werd van wapens, bitcoins, vrouwen en cognac. Transnistrië is een Sovjetreservaat en om die reden de favoriete bestemming voor mensen met Sovjet-ostalgia.

In veel landen die in de invloedssfeer van de Sovjet-Unie lagen, zijn al beeldentuinen geopend met socialistische standbeelden en andere kunstobjecten. Grūtas Park in Litouwen is echt een wandeling in Sovjet Wonderland, de beeldentuin in Sofia, Bulgarije is klein maar fijn, die in Budapest heb ik helaas gemist. Een paar jaar geleden vond ik achter het Nationaal Museum voor de Kunst in Tirana, Albanië – met een prachtige collectie socialistisch realistische kunst – een eenarmige Lenin en twee Stalins. In 2012 was ik met mijn vader in Tallin, Estland, waar achter een armetierig kasteeltje beelden van onder meer Lenin en Stalin lagen opgetast om ooit in een museum tentoon te stellen. Dat ooit is er gekomen: op Google Maps zie ik dat de beelden nu netjes museaal in een cirkel staan opgesteld achter het Estisch Historisch Museum.

Beelden achter Nationaal Museum voor Kunst | Tirana | Albanië — Stalin en Lenin | Achter Nationaal Museum voor Kunst | Tirana | Albanië

Terug naar het boek. Hoe ingewikkeld het proces van ontmanteling van het communisme is, hoor je terug in het relaas van een van de geïnterviewden. Op de plek waar eens een prachtig standbeeld van Lenin stond, staat nu een fontein die zeer geliefd is om kitscherige trouwfoto’s bij te maken. Bij de bevolking staat de fontein inmiddels bekend als de Leninfontein. Ja, daar kan geen Leninopad tegenop.