Ruimte voor meesterarchitect Hertzberger
Op zaterdag 21 augustus 2021 was de presentatie van de biografie over Herman Hertzberger in zijn eigen Muziekcentrum Vredenburg in Utrecht. Hertzberger is een van onze grote levende na-oorlogse architecten, en met zijn 89 jaar nog goed bij de pinken en nog steeds actief als architect. Het is bijzonder hem live op dat grote podium te zien, in een presentatie die de synopsis van zijn biografie omvat. Mooi om te zien hoe hij zich nog steeds kan opwinden over slechte architecten en slechte architectuur die geen rekening houden met mensen. De setting van de presentatie is intiem, zoals ook zijn biografie intiem is.
De biografie is geschreven door Christien Brinkgreve – sociologe en een vriendin van Hertzberger – op basis van honderden uren gesprekken over alle aspecten van Hertzbergers leven en werk. De presentatie in Vredenburg heeft net als het boek een hoog ons-kent-onsgehalte, met Hedy d’Ancona, rijksbouwmeester Floris Alkemade, historicus Bram de Swaan en celliste Quirine Viersen. Het is een bijzonder boek geworden. Je leert Hertzberger echt kennen en krijgt ook gelijk een lesje Nederlandse na-oorlogse architectuur.
Dit blog is gebaseerd op het boek en de presentatie van Hertzberger, gelardeerd met hier en daar een niet letterlijk citaat.
Verhaal van een andere gedachte
Herman Hertzberger heeft altijd Aldo van Eycks ‘verhaal van een andere gedachte’ uitgedragen in zijn werk: een architectuur die de relaties tussen mensen als uitgangspunt neemt en ontmoeting stimuleert. Dit structuralisme is een reactie op de uitwassen van het doorgeslagen rationalisme in de sterk functionalistische wederopbouwarchitectuur. Structuralisme gaat uit van een sterke geometrische structuur in de ontwerpen, met een opbouw uit kleinere eenheden die aansluiten bij de menselijke maat. Ruimtes waar mensen zich senang voelen.
Spreekbuis van de structuralisten – Team 10 – was het tijdschrift Forum. Team 10 bestond uit onder meer Aldo van Eijck, Jaap Bakema en de Britten Peter en Alison Smithson, de grondleggers van het new brutalism in Engeland. Herman Hertzberger voegde zich ook al snel bij Team 10. Jaap Bakema, Aldo van Eyck en Dick Apon zijn bepalend geweest voor de richting die Forum koos.
Hertzberger is erg beïnvloed door Forum. En ik ga er vanuit dat ook hij Forum heeft beïnvloed. Waarin hij afweek van de Forumgroep is waar het gaat om verandering. Zijn uitgangspunt is dat architecten structuren moeten ontwerpen die bestand zijn tegen verandering. Vandaar de opzet met geometrische herhalende vormen, met kleinere eenheden waarvan de invulling relatief vrij is. Nu heeft ook dat gegeven niet altijd even goed uitgepakt. Zijn monumentale Centraal Beheer in Apeldoorn staat al jaren te verkommeren en de plannen om er lofts van te maken, liggen stil. Maar Muziekcentrum Vredenburg heeft wel laten zien dat het tegen verandering kan en ook binnen de nieuwe context van Tivoli-Vredenburg tot zijn recht komt.
Relationele ruimte: ruimte voor contact
Belangrijke pijlers in de visie van Hertzberger zijn de ervaring van de ruimte en de geborgenheid die de ruimte biedt. Zijn werk gaat over relationele ruimte: ruimte die ruimte biedt voor contact. Het kan gaan om kleine dingen. Een bankje, een plint rond een zuil, een blok waar je kan zitten, iets kan doen, iemand kan ontmoeten. Hij laat mensen de ruimte om die ruimte, en het gebruik ervan, naar eigen believen in te vullen. Het is creatieve ruimte, ruimte die nog niet tot drie cijfers achter de komma is doorgerekend en ingevuld.
Dat was ook Hertzbergers kritiek op Van Eyck (naast diens te utopische visie): zijn te vergaande detailuitwerking. Voor Hertzberger is een gebouw geen Gesamtkunstwerk, zoals ook de stad geen kunstwerk is maar de ruimtelijke weerslag van een vaak treurige samenloop van omstandigheden.
Orde mag alleen bestaan om vrijheid mogelijk te maken. Maar ook: je kan alleen vrijheid maken als er orde is.
Leve de tussenruimte
Geef mensen een ruimte, een vorm zonder betekenis. Dat geldt niet alleen voor gebouwen zelf, maar ook – of misschien zelfs juist – voor de ruimte tússen die gebouwen. Mensen hebben hun eigen associaties en kunnen zelf prima betekenis geven aan de hen toegedichte tussenruimte. Zo maak je de ruimte bovendien toekomstbestendig, want flexibel invulbaar. De betekenis verandert namelijk in de tijd, maar is ook in de ruimte – van plaats to plaats – verschillend. En van mens tot mens, maar dat is mijn eigen toevoeging.
Goede architectuur laat de bewoners de ruimte voor eigen invulling van gebruik.
Invloeden uit zijn jeugd
In de gesprekken met Christien Brinkgreve noemt Hertzberger zijn Joodse roots als mogelijke invloed op zijn werk: het kosmopolitische, het relativerende, de humor kunnen daar vandaan komen. Het montessori-denken van zijn moeder lijkt belangrijk te zijn geweest voor zijn ontwerp van scholen. De buurt uit zijn jeugd, de door Berlage ontworpen Rivierenbuurt in Amsterdam-Zuid, heeft ook een belangrijke rol gespeeld in zijn kijk op de ordening van een ruimte.
Als een ruimte goed is voor kinderen is die zeker goed voor volwassenen.
Inspiratiebronnen Le Corbusier en Van Eyck
Architecten die Hertzberger het meest hebben beïnvloed zijn Aldo van Eyck en Le Corbusier. Ook noemt hij als bronnen van inspiratie Rietveld, Bakema, Kahn en Chareau, die samen met de Nederlandse architect Bijvoet het Maison de Verre in Parijs ontwierp. Een belangrijke invloed.
Zijn belangrijkste inspirator is Le Corbusier. Hij neemt het op voor deze door sommige vakgenoten verguisde grootheid van weleer. Le Corbusier was voor Hertzberger een vertegenwoordiger van een nieuwe wereld, schoner en eerlijker. De kaalheid van zijn gebouwen betekende een afrekening met het oude. Het valt Le Corbusier niet aan te rekenen dat er flatwijken uit de grond zijn gestampt, slordig gebaseerd op diens gedachtegoed, die minder goed zijn uitgepakt. De Bijlmer, Overvecht, Pendrecht: zo had Corbu het niet bedoeld!
In het boek worden Hertzbergers belangrijkste werken uitgelicht: het studentenhuis aan de Weesperstraat in Amsterdam, Centraal Beheer in Apeldoorn, verzorgings- en verpleeghuis de Drie Hoven in Amsterdam en natuurlijk Muziekcentrum Vredenburg. Het is bijzonder Hertzberger te zien in de zaal die hij zelf ontwierp. De zaal waar ik veel concerten heb gezien, waar ik me heb vergaapt aan het interieur, en waar ik geregeld ben verdwaald in de labyrintische foyer rond de grote zaal.
Ook een aantal scholen dat hij ontwierp, komt aan bod. Een van zijn bekendste bijdragen – nauwelijks meer weg te denken uit welke school dan ook – is de trap: een getrapte ruimte, een soort podium, een trap naar nergens, een trap die ruimte biedt om samen dingen te doen, of alleen, om voorgelezen te worden, om op te hangen, op te spelen, op te praten. Ruimte voor ontmoeting.
Ontwerpen als recherche patiente
Ontwerpen is een proces van geduldig onderzoek, aldus Hertzberger: “Ontwerpen is voor wat Le Corbusier een recherche patiente noemt, geduldig onderzoek.” Het komt maar zelden voor dat je als ontwerper een goddelijke ingeving hebt. “…voor het grootste deel is het zorgvuldig en geduldig ploeteren, uitzoeken wat kan, wat klopt, wat werkt.”
Hertzberger beziet de de wereld om zich heen en put er inspiratie uit. Goed kijken – tekenen helpt daarbij – naar de ruimte en de interactie daarin. Notitieboekjes vol met ideeën, schetsen, aanknopingspunten. Het zien van antieke trappen voor een kerkgebouw in Italië, waar mensen zitten, samenkomen, hun ding doen, kan dan zijn vertaling krijgen naar een schoolomgeving.
De bewoners: geen vervuiling, maar vervulling
Hertzberger is in het boek en in zijn rede tijdens de presentatie ervan erg kritisch op zijn hedendaagse collega’s en hun ontwerpen. Geld is volgens hem te vaak het leitmotiv, de mensen die de gebouwen gebruiken zijn van minder belang. Hij kan zich hier nog steeds oprecht kwaad over maken.
Waar volgens Hertzberger veel architecten de bewoners zien als vervuiling, zijn ze voor hem de vervulling van wat hij maakt. Geen wonder dus dat ook de bewoners en gebruikers van zijn gebouwen in het boek aan het woord komen. Het zal geen representatieve steekproef zijn, maar ze zijn positief.
De architectuur en ruimtelijke ordening hebben een belangrijke sociale opgave. Daarom is het zorgelijk dat er bezuinigd wordt op publieke ruimte en voorzieningen. Juist de plekken die ruimte bieden voor ontmoeting, creatie, vrijheid. Zoals Brinkgreve afsluitend opmerkt: ‘Zijn werk als architect zou je kunnen zien als pogingen om die vrijheid (waar hij als kind tijdens WOII gedachten over had) ruimtelijk vorm te geven. Maar ook, voegt hij (Hertzberger) toe, om mensen bij elkaar te brengen.’
De ruimte van Hertzberger – Een portret
Christien Brinkgreve
➜ 256 pagina’s
➜ Augustus 2021
➜ Uitgever: Atlas Contact
➜ ISBN: 9789045039695
➜ ★★★
2 september 2021
Oostblog 